II th tysiąclecia pne. J.-C.

../ .. | III th  tysiąclecia pne. OGŁOSZENIE | II th  tysiąclecia pne. OGŁOSZENIE | I st  tysiąclecie pne. OGŁOSZENIE | ../ ..

XX th  century  BC. AD | XIX th  century  BC. AD | XVIII th  wieku  pne. AD | XVII th  wieku  pne. AD | XVI th  wieku  pne. AD |
XV th  wieku  pne. AD | XIV th  century  BC. AD | XIII th  century  BC. AD | XII th  century  BC. AD | XI th  century  BC. J.-C.

Wykaz chronologii według okresów | Lista wieków

II th  tysiąclecia pne. BC rozpoczęła się 1 st  stycznia 2000 pne. AD i zakończył się 31 grudnia 1001 pne. AD w juliańskim kalendarzu proleptycznym .

Wydarzenia

• 2200-1800 pne J.-C. : nagły wzrost suchości na całym świecie z różnicami regionalnymi.

• 1500 do 1000 pne J.-C. : małe optimum klimatyczne epoki brązu .

Afryka

• 2050-1750 pne. AD  : kultura Middle Kerma w Górnej Nubii .
• 2000-1500 pne AD  : ciągła suchość obszarów na południe od Sahary w Afryce Zachodniej. Rolnictwo rozwija się na południe w całej strefie Sudanu i na wschód. Do Dhar Tichitt w Mauretanii dotarł około 2000-1750 pne. AD , natomiast hodowla dociera do Atlantyku.
• 2000-300 pne AD  : rozwój „cywilizacji Tichitt  ” w Dhar Tichitt , Dhar Oualata i Dhar Néma w południowo-środkowej Mauretanii . Jest to zespół wiosek ufortyfikowanych i zbudowanych z suchych kamieni, skolonizowanych przez społeczności neolitycznych agropasterstw. Znaleziono tam znaczną ilość materiału, który został użyty do rozdrobnienia ziarna. Uprawa prosa perłowego , hodowla bydła, owiec i kóz, połów sylurydów i okoni nilowych z jezior międzywydmowych, polowanie na duże ssaki, zbieranie owoców i dzikich traw.
• Około 2000-1500 pne. AD  : przypuszczalne ślady hutnictwa miedzi w rejonie Agadez , na północ od dzisiejszego Nigru (piece, artefakty kutej na gorąco miedzi rodzimej).
• 2040-1710 pne AD  : Egipskie Państwo Środka . Montouhotep II ponownie jednoczy  kraj, a stolicą są Teby , a następnie Itchtaouy na południe od Memphis . W faraoni leżą w piramidy blisko krawędzi pustyni. Podbój Dolnej Nubii.
• 1830-1595 p.n.e. BC  : Uprawa fasoli czarnookiej ( cowpea ) jest udokumentowana w środkowej Ghanie .
• 1750-1500 pne. AD  : kultura klasycznej Kermy w Górnej Nubii . Królestwo jest u szczytu i zna bardzo złożony system polityczny i religijny. Kerma , stolica, pod koniec tego okresu przekracza dwadzieścia hektarów.
• 1740-1250/1130 p.n.e. BC  : uprawa prosa perłowego jest poświadczona w kompleksie kulturowym Kintampo w Ghanie . Dzięki eksploatacji gatunków roślin rosnących na obrzeżach lasów tropikalnych, takich jak palma olejowa i pochrzyn , umożliwia tworzenie osiadłych wiosek, zapewniając zasoby żywności, które mogą być przechowywane w porze suchej.

• 1710-1540 pne. AD  : Drugi egipski okres pośredni . Dolny Egipt spadł do Hyksosów , pochodzący Kanaanu . Przywieźli do Egiptu łuk kompozytowy , konia i rydwan .
• 1540-1070 pne. AD  : Nowe Imperium Egipskie. Król Teb, Ahmose  I po raz pierwszy zjednoczył kraj. Władcy pochowani są w grobowcach wykopanych w skale Doliny Królów . Władza jest zdecentralizowana. Administracja nie służy już wyłącznie królom, ale świątynie i armia zarządzają ważnymi posiadłościami ziemskimi z pomocą wyspecjalizowanej biurokracji, podczas gdy egipskie miasta przyciągają ludność z różnych regionów Morza Śródziemnego.
• 1500-1100 pne AD  : kultura ostatniej Kermy w Górnej Nubii . Dominacja egipska.
• 1500 pne AD - 500  : druga faza ekspansji Bantu .
• Około 1450 pne. AD  : metalurgia żelaza jest udokumentowana w regionie Wielkich Jezior (stanowiska Muguba i Rwiyange w Burundi).
• Około 1200-300 pne. AD  : okres kabalistyczny w sztuce naskalnej Sahary . Ryciny przedstawiające koniki domowe i wozy.
• Około 1101 pne. AD  : tradycyjna data założenia Utica przez Fenicjan .

Ameryka

• 2500-1200 pne AD  : starożytny okres przedklasyczny lub formacyjny w Mezoameryce . Pod koniec tego okresu pojawiają się pierwsze cywilizacje miejskie ( cywilizacji Olmeków , Majów ).
• Około 2000-1500 pne. AD  : pojawienie się grup wiejskich prowadzących ogrodnictwo i wykorzystujących ceramikę produkowaną w Amazonii .
• 2000-800 pne BC  : cywilizacja Palaeoeskimo , od Syberii po Grenlandię ( kultura I i II Niepodległości , kultura Saqqaq , kultura Dorset, kultura Pre-Dorset, kultura Groswater i kultura Denbigh). Tradycja małych arktycznych narzędzi: krzemienne mikrolity do cięcia i rzeźbienia kości, harpuny, włócznie, noże i groty strzał w kamieniu. Później wprowadzono narzędzia z łupka i kości, ceramikę i lampy z białego wieloryba . Nomadzi, ci pierwsi mieszkańcy polują na drobną zwierzynę, ptaki i ryby. Prawdopodobnie używają namiotów ze skóry.

• 1800 pne AD  : stanowisko w Riverton, niedaleko Palestyny ( Illinois ), wykazuje ślady hodowli ćwiartek jagnięcych , tykw, kaliszy , słoneczników i prawdopodobnie dyni i małego jęczmienia ( hordeum pusillum  (en) ). Północnoamerykańskie plemiona łowiecko-zbierackie rozpoczynające działalność rolniczą ( Wschodni Kompleks Rolniczy  (w) ). Dynia ( cucurbita pepo ) to pierwsza udomowiona roślina rozpoznana już 5025 lat przed teraźniejszością (BP, data kalibrowana), a następnie słonecznik w 4840 BP i bez czarny ( iva annua ) około 4400 BP Trzy inne rośliny z nasionami zidentyfikowany jako potencjalnych upraw przed 2000 BP: rdest ( Polygonum erectum ), mały jęczmień ( Hordeum pusillum ) i maygrass ( Phalaris caroliniana  (en) ). Kukurydza jest uprawiana tylko w 2150 BP
• 1800-900 pne AD  : okres początkowy lub formacyjny w Peru. Początki ceramiki w Huaca La Florida  (es) (ok. 1700 pne ), w Kotosh na wyżynach (faza „Wairajirca”, 1700-1300 pne ) i u podnóża Amazonii (fazy „ Starszy Tutishcainyo  (es) ”  z Ukajali , ok. 1800 pne i "Cobicaniqui" z Pachitei, 1800-1500 pne ). Piramidy i tarasowe świątynie Las Haldas na północnym wybrzeżu Peru (1800-1200 pne ). Intensywna uprawa kukurydzy w peruwiańskich Andach .
• 1700-1200 pne AD  : okupacja stanowiska archeologicznego Olmeków w El Manatí w stanie Veracruz w Meksyku. Dostarcza liczne rytualne depozyty: jadeitowe siekiery , jadeitowe koraliki i gumowe kulki, a także znakomicie zachowane rzeźbione drewniane popiersia datowane na ostatnią fazę działalności rytualnej, około 1400-1200 pne. AD .
• Około 1500 pne. AD  : metaloplastyka w Waywaka, w prowincji Andahuaylas , Peru , gdzie warsztat i złotem złotnik zostały odkryte.
• 1350 / 1300-1100 pne. AD  : pierwsza okupacja terenów rolniczych Cerro Juanaqueña ( Chihuahua ) w północnym Meksyku. Około pięćset tarasów obejmuje 10  hektarów i dostarcza setki kamiennych kamieni młyńskich. Kukurydza odgrywa ważną rolę w gospodarce około 200 mieszkających tam mieszkańców.

• 1200-300 pne AD  : Środkowy Preklasyk w Mezoameryce . Rozkwit cywilizacji Olmeków około 1150-400 pne. AD (horyzont San Lorenzo do 1150-900 pne I horyzont La Venta do 900-400 pne. ). Olmekowie żyją na zachód od półwyspu Jukatan w tropikalnej dżungli bagiennych basenów, gdzie znajdują się dzisiejsze meksykańskie stany Veracruz i Tabasco . Ich wpływ stopniowo rozprzestrzeniał się, docierając do wyżyn Meksyku , doliny Meksyku, zwanej Anahuac , Oaxaca i na zachodzie Guerrero . Stela z Cascajal , grawerowane z 62 znaków i datowane na horyzoncie San Lorenzo, by znieść najstarszy zapis odkryto w Ameryce.

Azja i Pacyfik

• 2200-1250 p.n.e. AD  : kultura Andronowa od wschodu Uralu po Jenisej na zachodzie, Margiane i Tian Shan na południu, przywiązana do antycznego brązu i do zespołu kulturowo-językowego Indoeuropejczyków . Metalurgia, wykorzystanie konia i wynalezienie lekkiego rydwanu z dwoma kołami szprychowymi . Starożytne fazy kultury Andronowa obejmują kultury Sintaszty i Pietrówki (2200-1700 pne ) między Uralem a północnym Kazachstanem . Do jego rozkwitu należą kultury Alakul (2100-1400 pne ), Tobola wokół Ob i Fiodorowa (1850-1250 pne ), Irtyszu za Jenisejem. Później podobne uprawy rosły południe 47 th równolegle , tak jak w Tazabagyab Chorezm około 1500 pne. AD i kultury z baktromargijskiego kompleksu archeologicznego .

• 2200-1700 p.n.e. AD  : wysokość Oksus cywilizacji lub bactro-Margian kompleks archeologiczny (BMAC), który rozwinął się w oazach Azji Środkowej w wczesnej epoki brązu z Murgob Delta . Około 1700 pne. AD , specyficzne obiekty BMAC nie są już obecne w regionie Oksus, ale na obszarach położonych dalej na zachód i wschód, szczególnie w Beludżystanie i na północnym zachodzie doliny Indusu . Cywilizacja Oksusów może być indoirańska lub indoaryjska (wykorzystywanie konia i rydwanu , praktyki pogrzebowe, świątynie i budowle religijne, ikonografia i mitologia, kontakt z Elamitami, Mezopotamijczykami, Anatolijczykami, Mittanami i Indusem).

• 2100-900 pne BC  : pierwsza faza okupacji terenu Ban Chiang w Tajlandii .
• II th tysiąclecia pne. BC - VI th  century AD. AD  : epoka metalu w Tybecie . Megality, grobowce i przedmioty zwierzęce bliskie sztuce stepów.
• 2000-1700 pne AD  : użycie brązu w Tajlandii (miejsca Ban Chiang , związane z nacinaną czarną ceramiką, oraz Non Nok Tha  (of) ).
• Około 2000 pne. BC  : metalurgia brązu w Wietnamie Północnym: kultury Phung Nguyen  (w) (2000-1500 pne ), Dong Dau  (w) (1500-1100 pne ) ) i Go Mun  (w) (1100-700 pne ).
• Około 2000-1500 pne. BC  : Pierwsze migracje z Austronesians z Tajwanu na Filipinach (strona Dimolit, na północ od Luçon ) i stamtąd do indonezyjskiego archipelagu .
• 1800-1700 p.n.e. AD  : upadek cywilizacji doliny Indusu . Duże miasta są zastępowane przez duże miasta o bardziej lokalnym wpływie. Przybycie indoeuropejskich populacji z Azji Środkowej ( Arya ) w dolinie Indusu: „kultura” na Cmentarzu H Harappa (1800-300 pne ), kultury Pirak (1800-800 pne ), Gandharan cmentarzyska kultury w Swat doliny , Gandhara i Taxila (1600-100 pne ), kultura złóż miedzi ( Copper Hoard Culture  (en) , 1500 -1000 pne ), kultura ceramiki malowanej na szaro (1200-600 pne ). Wprowadzenie uprawy ryżu, prosa i sorgo, uzupełnienie upraw ozimych, hodowla koni, osłów i wielbłądów (stanowisko Pirak ). Rolnictwo wkracza do środkowych Indii, kojarzone z ceramiką zdobioną naturalistycznymi i geometrycznymi wzorami ( Navdatoli  (en) , kultura Malwa , 1800-1200 pne ) lub czarną i czerwoną ceramiką (kultura Ahar w Radżastanie ).

• Około 1700-1600 pne. AD  : Góry Ałtaj są identyfikowane jako źródło kulturowej zagadki zwanej „  fenomenem Seima-Turbino  ”, która pojawiła się w epoce brązu . Grupy ludzkie opanowujące metalurgię i hodowlę koni szybko migrują z regionu do różnych części Europy i Azji. To właśnie w Seima, Turbino i Vechnoïé w Ałtaju, ale także w innych miejscach, od Mongolii po Finlandię, odkryto nekropolie pochodzące z 1500 roku p.n.e. Wokół AD . Pochowani są koczowniczy wojownicy i metalowcy, podróżujący konno lub na dwukołowych wozach . Pochodzą z Gór Ałtaju. Poprzednicy najazdów mongolskich, które miały miejsce znacznie później, nie byli jednak wystarczająco potężni, aby zaatakować ważne osady epoki brązu.
• 1600-700 pne AD  : kultura Karassouk zastępuje kulturę Andronowa między Morzem Aralskim a Jenisejem .
• 1500-500 p.n.e. AD  : Okres wedyjski w Indiach . Arya , który pochodził z Baktrii , osiedlili się w dolinie Gangesu i całej północnych Indiach, jeszcze przez kolejnych nacieków niż przez podbój . Wygląd społeczeństwa kastowego i pisanie Wed , które stanowią teksty założycielskie hinduizmu , około 1300-1000 pne. AD . Kamień i cegła przestały być wykorzystywane w architekturze na rzecz drewna.
• Około 1500 pne. AD  :
  • Pierwsze migracje z Austronesians od Filipin do Nowej Gwinei i Archipelagu Bismarcka . Lapita , którzy poruszać się za pomocą kajaki podpór , eksploatacji zasobów morskich, praktyki ogrodnictwa i wprowadzenia świń, psów i kurczaki. Tworzą naciętą ceramikę z charakterystyczną dla nich czerwoną poślizgiem. Między 1400 a 1100 pne. AD osiedlili całej Melanezji na Wyspach Salomona , krzyżowania z papuaskich populacji , wtedy odważył się wszystkich wysp na Pacyfiku . Między 1100 a 900 pne. AD , są obecne na Vanuatu , Nowej Kaledonii , Fidżi , Futunie i Uvea , na Wyspach Tonga i Samoa .
  • wprowadzenie dingo do Australii , prawdopodobnie z Azji Południowo-Wschodniej.
• 1500-400 / 300 pne. AD  : okres ceramiki Mumun w Korei . Przez cały okres budowy około 35 000 dolmenów .

Chiny

• 2200-1600 pne BC  : kultura Qijia zastępuje kulturę Majiayao w Gansu , na wschód od Qinghai i na południe od Ningxia w Chinach. Przejście między neolitem a epoką brązu . Metalurgia brązu z Azji Środkowej dociera do północnych Chin z kulturami Dolnego Xiajiadian w Hebei i Mongolii Wewnętrznej (2000-1400 pne ), Zhukaigou w Ordos (2000-1400 pne ), Qijia, Siba w korytarzu Hexi (1900-1500 pne ), Tianshanbeilu we wschodniej Xinjiangu (2000-1550 BC). ), znamienny rolno-pastoralizmu i łączy z Wielki step ( Afanasievo i Okunevo w zbiorniku Minoussinsk , Andronovo i Karassouk , Seima-Turbino). Społeczeństwo staje się wysoce hierarchiczne. Około 1870-1720 pne. AD , miejsce Xinzhai w Henan , charakteryzujące się pozostałościami otaczającego muru z ubitej ziemi, wydaje się być pośrednikiem między neolitem a kulturą Erlitou .

• Około 1900-1500 pne. AD  : kultura Erlitou . Pierwsze państwo terytorialne rozwinęło się w środkowym i zachodnim Henan i południowym Shanxi  : pałace, świątynie, odlewy z brązu, kości wyroczni . Stopniowo będzie kontrolował drogi prowadzące do surowców naturalnych (sól, miedź, cyna) i będzie związany z mityczną dynastią Xia . Brak murów i używanie przez elity rytualnej zastawy z brązu charakteryzuje miasta pierwszych chińskich dynastii.

• Około 1600-1300 pne. BC  : kultura Erligang w centralnej równinie iw środkowej dolinie Yangzi w Chinach. Główne miejsca Zhengzhou i Yanshi otoczone są ważnymi murami miejskimi; rytualne zastawy stołowe z brązu odziedziczone po Erlitou różnią się i formy te stają się bardziej złożone, z wyglądem dekoracji. Otoczone murami miasto Panlongcheng , Hubei , położone 500  km na północ na obszarze bogatym w złoża miedzi , jest związane z kulturą Erligang i może być odległą osadą dynastii Shang .
• 1570-1045 pne AD  : Dynastia Shang w Chinach według chińskiej historiografii . Uważa się, że kultura Xiaqiyuan, w południowym Hebei i północnym Henan, pod wpływem kultury Erlitou, ma swoje źródło.

• Około 1300 -1046 pne. BC  : rozkwit cywilizacji Shang, która zainstalowała swoją stolicę, Yin , niedaleko Anyang . Znikają zagrody, a kultowa i ceremonialna funkcja miast ma pierwszeństwo przed aspektem wojennym. Okazałe grobowce królewskie Shang, w formie dołów w kształcie krzyża, w których znajdują się rydwany, zawierają przedmioty z brązu, kości słoniowej i jadeitu, a także szczątki ciał kilkudziesięciu towarzyszących im zmarłych, co świadczy o potędze królów Shang. W Anyang odkryto pierwsze chińskie inskrypcje na skorupach żółwi lub kościach wyroczni ( Jiaguwen ), które ukazują praktyki wróżbiarskie, które wraz z produkcją brązu są podstawą potęgi królów Shang.

Bliski Wschód

• 2004-1595 pne AD  : okres paleo-babiloński lub okres amorrytowy w Mezopotamii . Okres Isin-Larsa (2017-1763 pne ) i pierwsza dynastia Babilonu (1894-1595 pne ). Babilończycy wyobrażają sobie wiele problemów matematycznych , aby zdobyć wykształcenie i dobrze się bawić. To jest początek algebry . Plimpton 322 tabletki , około 1800 pne. AD i YBC 7289 , około 1700 pne. AD są najbardziej znanymi okazami tej mezopotamskiej matematyki . W dziedzictwa sumeryjskiego (cztery operacje, obliczanie kwadratowych i sześciennych korzeni, prostokąt, koło, a niektóre woluminy) dodaje się na początku II th tysiąclecia ze znalezionych tabletek w małym centrum Tell Harmal / Shaduppum wiedza liczby π , obliczenie powierzchni trapezu , objętości piramidy lub ściętego stożka . Stosowany system liczbowy jest zarówno dziesiętny, jak i sześćdziesiętny  ; jeśli ignoruje zero , zna ułamki .
• 2000-1800 pne BC  : grupa koczowniczych populacji semickich , pochodzących z Mezopotamii, być może Amorytów , osiadłych w północnej Syrii i Kanaanie . Królowie Środka w Egipcie doprowadziły wypady wojskowych do Kanaanu. W Egipcie poświadcza się obecność ludów semickich . W pierwszej połowie tysiąclecia w Kanaanie osiedliła się pierwsza grupa ludności semickiej , przodków ludów żydowskich, pochodzących z Mezopotamii ( Abraham , pochodzący z Ur , według Tory ) . W XIV TH i XIII -tego  stulecia pne. AD , ta pierwsza grupa została zesłana do Egiptu, gdzie narodził się judaizm , objawiony przez Mojżesza , jako pierwsza religia monoteistyczna. Pod koniec XIII -go  wieku  pne. AD , pierwsza grupa Semitów połączyła się z drugą, ostatnio z Harran w Górnej Mezopotamii, która również przyjęła judaizm jako religię objawioną, i osiedlili się w Judei i Samarii , obecnym Zachodnim Brzegu , słabo zaludnionym regionie, z którego będą promieniować i sprzymierzać się z innymi semickimi ludami Galilei i Transjordanii .
• 1800-1200 pne AD  : Niedawna epoka brązu w Anatolii . Cywilizacje Hetytów i Hurytów .
• 1800-1600 pne AD  : reurbanizacja na dużą skalę w Ebla i Hazor .
• 1600-1200 pne AD  : powiązania handlowe między Egiptem, Syrią – Kanaanem , Mezopotamią i Eganami . Język akadyjski dominuje na Bliskim Wschodzie. Te archiwa Amarna opisania stosunków dyplomatycznych między Egiptem i wasali Syrii i Kanaanu, Cypr ( Alashiya ), Anatolii ( Hetytów ), The Mitanni i Mezopotamii.
• 1595-1157 p.n.e. AD  : dynastia Kasytów z Babilonu . Początek wspomnianego okresu „połowy babiloński” (1595 p.n.e. – koniec II e tysiąclecia).

• Około 1500-1200 pne. AD  : migracje indoeuropejskie ( Aryjczycy ) na płaskowyżu irańskim .
• 1500–800 p.n.e. BC  : kultura Lchashen-Tsitelgori na Kaukazie (późna epoka brązu); pochówki rydwanów na cmentarzu w Lchashen w Armenii.

• 1450-1200 pne AD  : rozkwit i upadek Ugaritu .
• 1232 pne AD  : według Biblii Hebrajczycy pod przywództwem Jozuego przybywają nad brzegi Jordanu . Zderzają się z Edomitami , Moabitami i Amorytami, zanim zajmą prawie całą ziemię Kanaan .
• 1200-1180 pne AD  : "  upadek epoki brązu  "; inwazja ludów morskich i przybycie Aramejczyków zakłóciły równowagę polityczną regionu, która przeszła od epoki brązu do epoki żelaza (1200-1000 pne ). Hetycki imperium znika, Ugarit jest zniszczony, Egipt porzuca swoją dominację nad Kanaan , gdzie nowi emigranci takie jak Filistynów osiedlenie się około 1175 pne. AD , Tjekers w Dor , Shardanie w rejonie równiny Akko , Izraelici na wzgórzach iw północnej Palestynie oraz Aramejczycy w północnej Syrii. Mozaika królestw „Neo-hetycki” organizowana jest w trakcie XI th  wieku  przed naszą erą. AD od północnej flanki Byka do Orontesa . W Asyryjczycy z Tiglath-Pileser I st (1115/77 pne. ) Pojawia się jako nowy władzy politycznej i wojskowej w regionie, ale najazd Asyryjczyków do północnego wybrzeża Morza Śródziemnego odwraca bez przyszłości z powodu nalotów na aramejski zachodnie granice imperium asyryjskiego; nawet jeśli Asyryjczycy otrzymają daninę od północnych miast fenickich ( Arwad , Byblos , Sydon ), Tyr nie jest tym zainteresowany. Ta nowa moc wraca na fenickiego wybrzeża w siłę do IX -go  wieku  pne. ne Pustka pozostawiona przez upadek wielkich imperiów pod koniec tysiąclecia w Syrii i Palestynie pozwala na pojawienie się małych państw Fenicji i ich morską supremację w regionie Morza Śródziemnego. Podczas epoki żelaza , opon stał się wybitny fenickiego miasta.

Europa

• 2200-1550 / 1450 pne. AD  : kultura El Argar w Hiszpanii . El Argar jest jednym z pierwszych miejsc starożytnego brązu , gdzie praktykuje się metalurgię złota, srebra i miedzi, stopniowo wypieraną przez brąz. Bronią są sztylety, które wydłużają się, stając się mieczami, bardzo modnymi halabardami ze starożytnego brązu. Poświadczone są kontakty ze wschodnim obszarem Morza Śródziemnego ( Egejskie i Egipt ) oraz wybrzeżem Atlantyku. W El Argar rozwój metalurgii stworzył nowy podział pracy, zakłócając organizację społeczną i zwyczaje pogrzebowe. Pojedyncze pochówki (w słojach, jak w Anatolii) zastępują duży  zbiorowy „  tholos ”. W boginie matka zniknie.
• 2200-1600 pne BC  : kultura Polady w północnych Włoszech o wpływach Unetician jest następcą kultury Remedello i późniejszej kultury dzwonkowatej . Kontroluje handel od Adriatyku do przełęczy alpejskich. Konserwacja obiektów drewnianych na torfowiskach (Polada, Barche di Solferino, Lavagnone) ujawnia ewolucję techniczną kół pełnych , najpierw drążonych przez dwie wykopy w kształcie półksiężyca , a następnie składanych w kilka części z obręczami i szprychami dzięki postępowi metalurgia.

• 2150-1350 pne. AD  : cywilizacja kurhanów Armorykańskich od wczesnej epoki brązu (2150-1600 pne ) do środkowej epoki brązu (1600-1350 pne ). Poszczególne grobowce rozprzestrzeniają się i stają w Armoryce imponującymi kurhanami o wysokości od 6 do 8 metrów i średnicy 30, co wskazuje na dominację zmarłych nad otaczającym terenem.

• 2000-1400 pne BC  : Kultura Wessex w Wielkiej Brytanii. Wynika to z połączenia ważnych grup Beaker ( Beakers ) i przybyszów, którzy dominują lub kolonizują, przyciągnęli złoża miedzi i cyny z Kornwalii . Około 2000-1100 pne. BC , budowa w fazie epoki brązu stojącej kamiennej konstrukcji Stonehenge , megalitycznego stanowiska w dzisiejszym Wessex w Anglii (Stonehenge III).
• Około 2000 pne. AD  : prawdopodobne przybycie Indoeuropejczyków do Europy Pontyjskiej. Kultury Monteoru, Wietenberg, Tei i Costisa rozwinęły się w Rumunii w epoce brązu, podczas gdy kultura Noua wyznacza przejście do epoki żelaza . Nazwa Trakowie , wymieniona w Iliadzie Homera (Traki), oznacza ludność zamieszkującą tereny między Karpatami a Morzem Egejskim wraz z jego wyspami oraz część północno-zachodniej Azji Mniejszej, składającą się z licznych plemion ( Getowie , Plemiona na północy i Odrysy na południu). Zgodnie z hipotezą Kurgan , przybyli ze stepów Azji Środkowej podczas przejścia od chalkolitu do epoki brązu, w kierunku basenu Morza Czarnego i wzdłuż Dunaju, aby zmieszać się z miejscowymi populacjami. Inna teoria opowiada się za stopniowym procesem, który przez długi czas mieszał przybyszów i tubylców.

• 2000-1600 pne AD  : Środkowa epoka brązu w Grecji . Budowa pierwszych pałaców minojskich na Krecie . Bliski Helladic w kontynentalnej Grecji ; Populacje indoeuropejskie , prawdopodobnie proto-helleńskie , pojawiły się w małych kontaktach i w małych grupach z północy lub północnego wschodu w kierunku Półwyspu Bałkańskiego i Azji Mniejszej mieszały się z populacjami rodzimymi. Według niektórych historyków ( Georges Mylonas , Martin P. Nilsson  (en) , Pierre Lévêque ) Grecja przeżyła pierwszą inwazję, Ionian , około 2000 pne. AD , a następnie drugi około 1600 pne. AD , Achajów .

• 2000-1500 pne BC  : cywilizacja Rodanu rozwinęła się w Szwajcarii (Valais, Léman) oraz w korytarzu Rodanu, następnie w kierunku doliny Saony i na południe Francji. Swój dobrobyt zawdzięcza handlowi między Morzem Śródziemnym a południowymi Niemcami (wymiana przedmiotów z brązu na muszle). Mieszkańcy Rodanu tworzą oryginalne centrum metalurgiczne, przyswajając i rozwijając techniki Unétice (siekiery-nożyczki, szpatułki do siekier, szpilki o oryginalnych kształtach itp.).

• 1900-1400 pne AD  : kultura Unetic w Czechach, Bawarii, Niemczech, Polsce i na Morawach. Unétice to główny ośrodek wczesnej epoki brązu w Europie. Tworzy pierwsze oryginalne produkcje barbarzyńskiego świata (osie z krawędziami, trójkątne sztylety, szpilki, momenty obrotowe), które będą szeroko rozpowszechniane w Europie Zachodniej. Witryna Únětice zawdzięcza swoją wagę do kontroli miedzi ( Alp i Bałkanów ), cyny ( Czechy ) i złota depozytów i że w Bałtyku bursztyn szlaków handlowych . Kontakty z Morzem Śródziemnym są pewne ( Mykeny , Egipt , Cypr ). Zanika kult bogini matki, ale pozostaje symbol rogów, związany z rozwojem hodowli. Sztuka pozostaje abstrakcyjna (geometryczne zdobienia broni i ceramiki).
• 1900-1600 pne AD  : dyfuzja bursztynu z północnej Europy do Morza Śródziemnego przez doliny Łaby i Soławy, następnie z Dunaju i Innu do północnych Włoch przez przełęcz Brenner , potwierdzona obecnością przedmiotów z bursztynu (perły, naszyjniki) z Bałtyk w królewskich grobowcach niskoprofilowych Mykenach około 1600-1400 pne. AD , handel prawdopodobnie związany z cyną . Bursztyn rozprzestrzenił się od wczesnej epoki brązu na Wyspy Brytyjskie ( kultura Wessex ), w Europie Środkowej ( kultura Unétice ).

• 1800-500 p.n.e. AD  : Nordycka epoka brązu , podzielona na sześć okresów przez Oscara Monteliusa . Reprezentacja na rzeźb skalnych i brązu obiektów długie statki napędzane wiosłami, bez stępki i podniesionej rufy, od połowy II th tysiąclecia przed naszą erą. AD świadczy o praktyce nawigacji w Skandynawii. Zbiornik solarny z Trundholm , Danii , datowane około 1400-1300 pne. AD , świadczy o kulcie słonecznym. Koń został wprowadzony w motywy zdobnicze ku1400 pne J.-C., szczególnie na rękojeściach brzytwy z brązu. Rozpowszechnia się uprawa żyta i owsa .
• 1800-1500 p.n.e. AD  : pierwsza faza kultury nuragijskiej na Sardynii .
• Około 1700-1500 pne. AD  : Ufortyfikowane osady w Europie Wschodniej i Środkowej podkreślają rosnącą presję społeczną i gospodarczą. Słup Spiski Štvrtok w Karpatach ma ścianę skalną o wysokości 4  m i bramę bastionową (ok. 1700-1500 pne ). Ubite osobniki odkryto w twierdzach Blučina i Velim na Morawach pod koniec epoki brązu .

• Około 1700-800 pne. AD  : Kultura talayotyczna na Balearach . W talayots są wzmacniane strażnic, z obronnym, pogrzebowe i roli religijnej, które dominują wsie otoczone murami Cyclopean. Na rzepy , talayotic pochówki wbudowane w dużym urządzeniu mają wygląd odwróconych kadłuba statku, taulas są ogromne prostokątne filary, które można osiągnąć 4  m wysoko i 2,7  m szeroki, na której spoczywa poziomy stół. Ich rola, z pewnością kultowa, nie jest określona. Liczba i wielkość placówek wskazuje na znaczny wzrost liczby ludności w tym okresie.
• 1700 pne AD  : zniszczenie pierwszych pałaców minojskich na Krecie . Okres neopałacowy, szczyt cywilizacji minojskiej .

• 1650-1150 pne AD  : uprawa Terramares (kopce czarnej ziemi, wynik odbudowy wiosek w tych samych miejscach) w północnych Włoszech ( Emilia , południowa Lombardia , północno-zachodnia Veneto ). Wsie te świadczą o silnej ekspansji demograficznej od 1450 roku p.n.e. AD i są częścią ziemi, na której system wałów i kanałów zbiera wodę (naturalne rzeki lub studnie) i rozprowadza ją na tereny rolnicze. Zostały nagle porzucone około 1150 roku p.n.e. AD , w wyniku, jak się wydaje, wysychania klimatu, który oznacza koniec epoki brązu. Gęstość miejsc sugeruje wkład nowych populacji, co przybyli z Europy Środkowej, który wydaje się ceramiki potwierdzić i metalu i kości narzędzi, w tym bitów konnych, znajdujący się na stronie internetowej i myśleliśmy z XIX th  century , że byliby pierwszymi Indoeuropejczykami osiedlonymi na półwyspie. Pastorzy i rolnicy szybko rozwinęli oryginalną metalurgię (sztylety, miecze, brzytwy, fibula) i zbudowali wały, aby chronić się przed powodzią. Mieszczący się na równinie Padu , cieszy się wyjątkowymi wpływami dzięki handlowi brązem z południem.

• 1650-1100 pne AD  : cywilizacja mykeńska w Grecji (późna epoka brązu). Osiągnął swój szczyt około 1400-1200 pne. AD wraz z budową pałaców mykeńskich, zanim stopniowo wymierały („  mroczne wieki  ”), co wydaje się być związane z wydarzeniami naturalnymi (trzęsienie ziemi, wysychanie źródeł). Składa się z sieci miast- państw ( Argos , Mykeny , Tiryns , Teby , Pylos , Midéa ...), które utrzymują regularne stosunki handlowe, a także pirackie naloty wokół Morza Egejskiego i południowego wybrzeża Morza Śródziemnego, które pozwala na szybkie wzbogacenie się wojowniczej i ekspansjonistycznej arystokracji. Pałace, skupione wokół megaronu otoczonego apartamentami i magazynami, otoczone są murami cyklopowymi  ; pomieszczenia przeznaczone do kultu żeńskich bóstw opierają się o wnętrze ścian. Pałace mają wodociąg (tama Tiryns), dojazd zapewniają mosty i drogi. Zdobią je freski i rzeźby (Lwia Brama w Mykenach ). Wojownicy i książęta są pochowani w grobowcach komorowych wykutych w skale lub wspornikowych tholoi ( skarb Atreusa w Mykenach). Zmarłym towarzyszą bogate meble nagrobne: naczynia i biżuteria złota i srebrna, broń z brązu, bursztyn bałtycki, kamienie szlachetne, fajans). Gliniane tabliczki z napisami w linijce B wypalone przez ogień w pałacach w Knossos, Pylos, Mykenach, Tebach i Tiryns dostarczają nam informacji na temat działalności gospodarczej (zbieranie i redystrybucja), administracyjnej , wojskowej i religijnej pałaców; są zdominowane przez osobowość wa-na-ka ( wanax ), rodzaj króla, wspomaganego przez ra-wa-ke-ta ( lawagetas , głównodowodzący u Homera), którzy są głównymi właścicielami ziemskimi, w otoczeniu dostojników ( te-re-ta ), żołnierzy ( he-qe-ta ), wojewodów ( ko-re-te i pro-ko-re-te ) oraz naczelników gmin wiejskich ( da-mo- ko- ro , pierwsza wzmianka o greckim słowie demos , ludzie). Pałace eksportują do świata egejskiego olej, wino, tkaniny wełniane. Ceramikę mykeńską znajdziemy w dużych ilościach aż po Sycylię. Importują miedź z Cypru i Sardynii, cynę z Wysp Brytyjskich, luksusowe przedmioty z Egiptu i Bliskiego Wschodu.

• 1600 -1300 pne AD  : średni brąz w Europie Zachodniej. Depresja klimatyczna Löbbena zauważona w austriackich lodowcach. Wycofanie się i zróżnicowanie kultur regionalnych. Społeczeństwa stają się bardziej złożone i hierarchiczne,pojawiają się wodzowie . Władza elit opiera się na kontroli wymiany na duże odległości i produkcji pewnych surowców (metali, bursztynu, soli, produktów rolnych), ułatwianej przez tworzenie infrastruktury (kopalnie, grunty rolne, drogi dojazdowe itp.). takie jak kopalnie miedzi Great Orme 's Head w północnej Walii, El Aramo i El Milagro w Asturii i La Profunda w León, działki rolne w zachodniej Francji, Irlandii, południowej Anglii (działki na wrzosowiskach Dartmoor ) i Beneluksu, używane tory wozy ciągnione przez woły (solidne koła znalezione w Glum koło Oldenburga w północnych Niemczech), następnie około 1200-1000 pne. Pne rydwany wojenne o dwóch szprychach ciągnięte przez konie (stele w grobowcu Kivik , Szwecja). Coraz większe znaczenie ma transport morski, w kanale La Manche ( wrak Dover , szczątki podwodne interpretowane jako miejsce wraku statku w Moor Sand w pobliżu Salcombe , w Devon, w Sotteville-lès-Rouen ), Morzu Północnym ( łodzie de Ferriby ) i Morzu Śródziemnym (brązy). z zajezdni Huelva , Hiszpania). Gospodarka rynkowa przejawia się ustanowieniem środków ważenia (ciężar, waga) i wymiany (miedziane osie produkowane seryjnie i gromadzone).

• Około 1600-1200 pne. AD  : Kultura Trzciniecka pomiędzy Odra Wisły i Dniepru średnich i kultura Komarov (około 1500 do 1200 BC. ) Na Dnieprem pomocą ściśle powiązane. Są one generalnie przypisywane do fazy ewolucji Protosłowian lub Traków .
• Około 1600 pne. AD  : dysk Nebry , należący do kultury Unetice , najstarsza znana reprezentacja niebiańskiego sklepienia.
• Około 1550-1050 pne. AD  : kultura Apeninów rozwija się w środkowych i południowych Włoszech, produkując głównie ceramikę godną uwagi ze względu na dekoracje. Cywilizacja apenińska to kultura pół-koczowniczych pasterzy, którzy najeżdżają hodowców i pasterzy równin. Mieszkają w chatach lub jaskiniach, chowają swoich zmarłych w grobowcach w kształcie dolmenów, pracują z brązu i ręcznie wyrabianą czarno-szlifowaną ceramiką zdobioną piłokształtnymi wzorami. Pozostałości tej cywilizacji zostały znalezione od Emilii do Apulii .
• Około 1500 pne. AD  : rzekoma separacja języków ugrofińskich w zachodniej Syberii na ugryjski ( węgierski , vogul , ostiak , węgierski z ob ) i fińsko-permski .
• 1500-1200 pne AD  : archaiczna faza kultury nuragijskiej na Sardynii (kultura Bonnanaro ). Produkuje duże kamienne posągi w okrągłych i brązowych rzeźbach (wosk tracony) przedstawiających postacie ze społeczeństwa Sardynii (wojownicy w rogatych hełmach, pasterze, ważna osoba...).
• 1450 pne AD  : zniszczenie drugich pałaców minojskich i początek upadku cywilizacji minojskiej na Krecie .
• Około 1450-1250 pne. AD  : kultura kurhanów , charakteryzująca się praktyką grzebania ciał zmarłych, rozwinęła się w Europie Środkowej w okresie środkowej epoki brązu .

• Około 1380-550 pne. AD  : Biały koń Uffington , wyrzeźbiony kredą na zboczu wzgórza w hrabstwie Oxfordshire przez mężczyzn z epoki brązu.
• XIV th  century  BC. BC - XII th  century  BC. AD  : kompleks kulturowy Sabatinovka (na wschód odProuta), Noua (Mołdawia i Transylwania) oraz Coslogeni (na wschód odMuntenii) wRumuniiwpóźnejepoce brązu. LudyNoua, spokrewnieni z Sabatinovką (kourganes) między Prout aDnieprem, są półkoczowniczymi hodowcami bydła z grubą ceramiką. Brutalnie położyli kres grupie Otomani-Monteoru z Transylwanii i posuwali się na południe przez Bułgarię od 1350 do 1200pne. AD(grupa Zimnicea-Płowdiw). Ich obecność zdaje się świadczyć o dużym napływie populacji ze wschodu na zachód aż poKarpatyiTrację. Niepokoje musiały towarzyszyć spotkaniu tych grup z ludami wczesnej późnej epoki brązu wTransylwaniii naWęgrzech.

• 1300 -800 pne AD  : ostateczny brąz w Europie Zachodniej. Okres napięć między społecznościami (około 1250-1150 pne ), który zbiegł się z upadkiem cywilizacji wschodniej części Morza Śródziemnego ( cywilizacja mykeńska ) i Bliskiego Wschodu: bitwa pod Tollense w Niemczech, masowe groby na północy Trøndelag w Norwegii i Tormarton  (w) w Wielkiej Brytanii. Uzbrojenie staje się bardziej wyrafinowane (hełmy, zbroje, cnemidy , tarcze, miecze, włócznie,dwukołowe czołgi wojenne...) z regionalnymi cechami (hełmy z czubami w Europie Zachodniej, hełmy stożkowe w Europie, hełmy z rogami w Danii). Stanowisko archeologiczne Must Farm niedaleko Peterborough w Anglii spłonęło około 1000 roku p.n.e. AD dostarcza znakomicie zachowane okrągłe domy drewniane. Rozproszone osady mają tendencję do grupowania się w ufortyfikowane wioski ( Malleville-sur-le-Bec w Normandii, Cortaillod-Est w Szwajcarii, Senftenberg w Brandenburgii), a wysokość i miejsca zbiegu są zainwestowane i ufortyfikowane między 1000 a 800 ( kultura castros w północno-zachodnia część Półwyspu Iberyjskiego, kultura łużycka od Niemiec po Czechy).

• Około 1250-850 pne. AD  : cywilizacja pól urn , charakteryzujących się rozległymi cmentarzami, na których znajdują się urny z prochami zmarłych i ofiarami, wyznacza późną epokę brązu w Europie Zachodniej. Początek ogólnego ruchu na zachód wpływów kulturowych z południowych Niemiec , Austrii i Czech , wylęgarni świata celtyckiego. Protocelte cywilizacja z „pola urny” stopniowo rozprzestrzenił się do Hiszpanii. Miecze Tumulusa o masywnej rękojeści zastąpiono wąskimi rapierami z językiem, do którego za pomocą nitów przymocowane są płytki z kości lub drewna. Szpilki bywają ozdobione miniaturowym wazonem lub główkami maków, odnawiana jest ceramika i ozdoby. Oppida się rozwija. Wzrasta wydobycie metali, a przedmioty z brązu stają się bardziej demokratyczne. Na wybrzeżu Atlantyku i Adriatyku pojawiają się ślady wydobycia soli i handlu.

• Około 1200- 16 BC. AD  : okres IV Camunian fazy z rzeźb skalnych w Val Camonica , w prowincji Brescia , w północnych Włoszech, odpowiadającej końcowym epoki brązu i epoki żelaza . Styl ikonograficzny jest realistyczny i narracyjny ze scenami z życia codziennego i mitologii. Dominują uzbrojone postacie męskie (tarcze, hełmy, miecze, włócznie i topory). Reprezentowane są liczne narzędzia rolnicze (pługi, motyki, sierpy, kilofy), budynki (chaty, stodoły, kapliczki i świątynie), działalność rzemieślnicza (hutnictwo, wózkowanie ). W epoce żelaza , kamunowie wykorzystywane pisanie i używane etruskie alfabetu . „  Skała Bedoliny  ”, datowana na epokę brązu i uzupełniona w epoce żelaza figurami chat, stanowi najstarszą znaną mapę topograficzną.
• 1200-900 pne AD  : środkowa faza kultury nuragijskiej na Sardynii określona w Barumini ( Su Nuraxi ).

Uwagi i referencje

1. Sylvain Ozainne, A West African Neolithic: chrono-kulturowe, ekonomiczne i środowiskowe ramy ostatniego holocenu w kraju Dogonów (Mali) , Frankfurt nad Menem, Africa Magna Verlag,2013, 259  s. ( ISBN  978-3-937248-33-2 , prezentacja online )
2. Emmanuel Le Roy Ladurie, Ludzka i porównawcza historia klimatu , tom.  3, Fajerwerki ,2009, 462  s. ( ISBN  978-2-213-64604-6 , prezentacja online )
3. David N. Edwards, The Nubian Past: An Archeology of Sudan , Routledge ,2004, 360  pkt. ( ISBN  978-1-134-20087-0 , prezentacja online )
4. Sylvain Ozainne, op. cit , s.  197 .
5. Augustin F.-C. Holl "  Dhar Tiszit, Walata NEMA  " New Archeologia , N O  1272012, s.  35-39 ( prezentacja online )
6. Danilo Grébénart, „  Prehistoryczna metalurgia Agadez (Niger). Stan badań  ”, Biuletyn Francuskiego Towarzystwa Prehistorycznego , t.  92, n o  3,1995, s.  399-409 ( prezentacja online )
7. Florence Maruéjol, 100 pytań o starożytnym Egipcie , La Boétie,2014, 256  s. ( ISBN  978-2-36865-028-8 , prezentacja online )
8. Jean-Paul Demoule, Dominique Garcia, Alain Schnapp, Historia cywilizacji: jak archeologia zaburza naszą wiedzę , Paryż, Éditions La Découverte ,2018, 601  s. ( ISBN  978-2-7071-8878-6 , prezentacja online ) , s.  216
9. Jean-Paul Demoule, Dominique Garcia, Alain Schnapp, op. cit , s.  362 .
10. AC D'Andrea, J. Casey, "  Pear Millet and Kintampo Subsistence  ", Afrykański Przegląd Archeologiczny , tom.  19 N O  3,wrzesień 2002, s.  147-173 ( prezentacja online )
11. Jean-Paul Demoule, Dominique Garcia, Alain Schnapp, op. cit , s.  268 .
12. Starożytna afrykańska metalurgia: kontekst społeczno-kulturowy , Rowman & Littlefield,2000, 294  s. ( ISBN  978-0-7425-0261-1 , prezentacja online )
13. Henri Lhote, W stronę innych Tassilis: nowe odkrycia na Saharze , Arthaud ,1976, 257  s. ( ISBN  978-2-7003-0109-0 , prezentacja online )
14. Albert Adu Boahen, Joseph Ki-Zerbo, Historia ogólna Afryki , t.  2, UNESCO,1985, 925  s. ( ISBN  978-92-3-201708-6 , prezentacja online )
15. Véronique Darras, „  Prekolumbijska Mezoameryka  ”, Historycy i Geografowie, Stowarzyszenie Nauczycieli Historii i Geografii ,2000( prezentacja online )
16. Michel Bertrand, Jean-Michel Blanquer, Antoine Coppolani, Isabelle Vagnoux, Ameryka: Od prekolumbijskiej do 1830 , t.  1, Grupa Roberta Laffonta,2016, 1380  s. ( ISBN  978-2-221-19791-2 , prezentacja online )
17. André Leroi-Gourhan, José Garanger, Prehistoria na świecie , Presses Universitaires de France,2015, 848  s. ( ISBN  978-2-13-073824-4 , prezentacja online )
18. Marcel Otte , „Prahistoria Ameryki Północnej i Arktyki: mikrolityczna tradycja Arktyki” , w Marcel Otte, La prehistoire , De Boeck Supérieur,31 sierpnia 2009, 304  pkt. ( przeczytaj online ).
19. Patrick Plumet, „ Pradzieje Arktyki i powstawanie Eskimosów” , w: Patrick Plumet i in., Dictionary of Prehistory , Encyclopædia Universalis , coll.  „Słowniki Universalisa”,20 marca 2017 r., 1321  s. ( czytaj online ) , s.  86 na końcu rozdziału.
20. PM Desrosiers i Daniel Gendron, „  Chronologia Arktyki  ” , na stronie internetowej Avataq Cultural Institute ,2015(dostęp 23 kwietnia 2018 r . ) .
21. „  Paleoeskimo i microlithic tradycja Arktyki  ” , na tej stronie UQAM (dostęp 19 kwietnia 2018 ) .
22. Neil Asher Silberman, Alexander A. Bauer, Oxford Companion to Archeology , tom.  1, USA,2012, 2128  s. ( ISBN  978-0-19-973578-5 , prezentacja online )
23. T. Douglas Cena, "  Starożytne rolnictwo we wschodniej Ameryce Północnej  ", PNAS , tom.  106,21 kwietnia 2009( prezentacja online )
24. Michael A. Malpass, Życie codzienne w Imperium Inków, wydanie 2 , ABC-CLIO ,2009, 176  pkt. ( ISBN  978-0-313-35549-3 , prezentacja online )
25. André Leroi-Gourhan, José Garanger, op. cit , s.  934 .
26. Corinne Julien, Historia ludzkości: 3000 do 700 pne. J.-C , UNESCO,2001, 1402  s. ( ISBN  978-92-3-202811-2 , prezentacja online )
27. (w) Carolyn E. Tate, Reconsidering Olmec Visual Culture: The Unborn, Women, and Creation , Austin, University of Texas Press,2012( ISBN  978-0-292-72852-3 , prezentacja online )
28. Martin Giesso, Słownik historyczny starożytnej Ameryki Południowej , Rowman & Littlefield,2018, 342  s. ( ISBN  978-1-5381-0237-4 , prezentacja online )
29. Linda S. Cordell, Kent Lightfoot, Francis McManamon, George Milner, Archeology in America: An Encyclopedia: An Encyclopedia , ABC-CLIO ,2008, 1488  s. ( ISBN  978-0-313-02189-3 , prezentacja online )
30. Recenzje CTI, Starożytny Meksyk i Ameryka Środkowa, Archeologia i Historia Kultury: Antropologia, Antropologia , Recenzje podręczników Cram101,2016( ISBN  978-1-4902-8924-3 , prezentacja online )
32. Mukhtar Ahmed, Ancient Pakistan: an Archaeological History , Amazon,2014, 480  pkt. ( ISBN  978-1-4959-6643-9 , prezentacja online )
33. Gérard Fussman , Jean Kellens , Henri-Paul Frankfurt i Xavier Tremblay , Aryowie, Aryjczycy i Irańczycy w Azji Środkowej. , Paryż, Kolegium Francuskie,2005, 346  s. ( ISBN  2-86803-072-6 , prezentacja online ) , s.  271
34. Michael Pietrusewsky i Michele Toomay Douglas, Ban Chiang, prehistoryczna wioska w północno-wschodniej Tajlandii: The Human Skeletal Remains , tom.  1, Muzeum Archeologiczne UPenn,2002, 493  s. ( ISBN  978-0-924171-92-5 , prezentacja online )
35. (en) Cristina Scherrer-Schaub, Proceedings of Dziesiątego Seminarium IATS, 2003: Old Tibetan Studies: dedykowany pamięci RE Emmerick , vol.  14, Leiden / Boston, MA, BRILL,2012, 254  s. ( ISBN  978-90-04-15517-6 , prezentacja online )
36. “  White, JC 2008 Randki Early Bronze w Ban Chiang w Tajlandii. W Od Homo erectus do żywych tradycji. Pautreau, J.-P.; Coupey, A.-S.; Zeitoun, V.; Rambault, E., redaktorzy. Europejskie Stowarzyszenie Archeologów Azji Południowo-Wschodniej, Chiang Mai, s. 91-104.  "
37. Joël Luguern, Wietnam , Karthala ,1997, 333  pkt. ( ISBN  978-2-86537-643-8 , prezentacja online )
38. Nam C. Kim, „  The Origins of Ancient Vietnam  ”, Oxford University Press ,2015, s.  9780199980895 ( prezentacja online )
39. Purissima Benitez-Johannot, Jean-Paul Barbier, Alain-Michel Boyer, Muzeum Barbier-Mueller, Tarcze Afryki, Azji Południowo-Wschodniej i Oceanii z Muzeum Barbier-Mueller , Adam Biro,1998( prezentacja online )
40. Alexandre Astier, A Little History of India , Editions Eyrolles ,2011, 212  s. ( ISBN  978-2-212-86213-3 , prezentacja online )
41. Singh, The Pearson Indian History Manual for the UPSC Civil Services Preliminary Examination , Pearson Education India ( ISBN  978-81-317-1753-0 , prezentacja online )
42. Muzeum Guimet, Zapomniane Miasta Indusu: Archeologia Pakistanu , FeniXX,1988, 208  pkt. ( ISBN  978-2-402-05246-7 , prezentacja online )
43. Peter John Ucko, GW Dimbleby, Udomowienie i eksploatacja roślin i zwierząt , Wydawnictwo Transakcyjne,2007, 581  s. ( ISBN  978-0-202-36557-2 , prezentacja online )
44. Ian Shaw i Robert Jameson, A Dictionary of Archeology , John Wiley & Sons ,2008, 736  s. ( ISBN  978-0-470-75196-1 , prezentacja online )
45. (en) Li Liu i Xingcan Chen, Archeologia Chin: od późnego paleolitu do wczesnej epoki brązu , Cambridge, Cambridge University Press ,2012( ISBN  978-0-521-64310-8 , prezentacja online )
46. Alain Daniélou, Historia Indii , Fayard ,1983, 456  s. ( ISBN  978-2-213-63953-6 , prezentacja online )
47. Dominique Guillaud, Christian Huetz de Lemps, Olivier Sevin, Dreamed Islands: Territories and Identities in Crisis in the Pacific Island , Presses Paris Sorbonne,2003, 375  pkt. ( ISBN  978-2-84050-268-5 , prezentacja online )
48. Jean-Paul Demoule, Dominique Garcia, Alain Schnapp, op. cit , s.  497 .
50. Neil Asher Silberman, op. cit , s.  159 .
51. Pascal Dayez-Burgeon, Historia Korei: Od początków do współczesności , Tallandier ,2012, 480  pkt. ( ISBN  978-2-84734-897-2 , prezentacja online )
52. Jean-Paul Demoule, Dominique Garcia, Alain Schnapp, op. cit , s.  301 .
53. Li Liu, Chiński neolit: trajektorie do wczesnych stanów , Cambridge University Press ,2005( ISBN  978-1-139-44170-4 , prezentacja online )
54. Jean-Paul Demoule, Dominique Garcia, Alain Schnapp, op. cit , s.  276-304 .
55. Michael Dillon, Encyklopedia Historii Chin , Taylor & Francis ,2016, 862  s. ( ISBN  978-1-317-81716-1 , prezentacja online )
56. Michael Loewe i Edward L. Shaughnessy, The Cambridge History of Ancient China: From the Origins of Civilization to 221 BC , Cambridge University Press ,1999, 1148  s. ( ISBN  978-0-521-47030-8 , prezentacja online )
57. Tan Koon San, Dynastyczne Chiny: elementarna historia , Inne wydawnictwa,2014, 533  s. ( ISBN  978-983-9541-88-5 , prezentacja online )
58. Douglas Frayne, Królewskie inskrypcje Mezopotamii: okres starobabiloński (2003-1595 pne) , tom.  4, University of Toronto Press ,1990, 853  s. ( ISBN  978-0-8020-5873-7 , prezentacja online )
59. Andrea L. Stanton, Edward Ramsamy, Peter J. Seybolt, Carolyn M. Elliott, Socjologia Kultury Bliskiego Wschodu, Azji i Afryki: Encyklopedia , SAGE Publications ,2012, 1976  s. ( ISBN  978-1-4522-6662-6 , prezentacja online )
60. Jean-Pierre Escofier, Historia matematyki , Dunod ,2008, 128  pkt. ( ISBN  978-2-10-052984-1 , prezentacja online )
61. Barbette Stanley Spaeth, The Cambridge Companion to Ancient Mediterranean Religions , Cambridge University Press ,2013, 364  s. ( ISBN  978-0-521-11396-0 , prezentacja online )
62. Encel Frédéric, Understanding the Middle East , Éditions Bréal ( ISBN  978-2-7495-2074-2 , prezentacja online )
63. Corinne Julien, historia ludzkości: 3000 do 700 pne. J.-C , UNESCO,2001, 1402  s. ( ISBN  978-92-3-202811-2 , prezentacja online )
64. Jean Mathé i Annie Crozat-Mathé, Iran: u źródeł cywilizacji , Renaissance Du Livre,1999, 231  s. ( ISBN  978-2-8046-0318-2 , prezentacja online )
65. Antonio Sagona, Archeologia Kaukazu: od najwcześniejszych osiedli do epoki żelaza , Cambridge University Press ,2017( ISBN  978-1-108-50861-2 , prezentacja online )
66. Simon Grunwald, Le Dieu unique , Editions Le Manuscrit ( ISBN  978-2-304-20001-0 , prezentacja online )
67. (w) Guy D. Middleton, Understanding Collapse: starożytna historia i nowoczesne mity , Cambridge, Cambridge University Press ,2017( ISBN  978-1-107-15149-9 , prezentacja online )
68. Gonzalo Aranda Jimenez, Sandra Montón Subías, Margarita Sánchez Romero, The Archeology of Bronze Age Iberia: Argaric Societies7 , Routledge ,2014, 190  s. ( ISBN  978-1-317-58891-7 , prezentacja online )
69. Barbara Ann Kipfer, Encyklopedyczny słownik archeologii , Springer Science & Business Media,2013, 708  s. ( ISBN  978-1-4757-5133-8 , prezentacja online )
70. FILY M., VILLARD-LE TIEC A., MENEZ Y., LORHO T. (2012) – Krajobrazy pogrzebowe epoki brązu w środkowo-zachodniej Bretanii: podejścia wieloskalarne, w: D. Bérenger, J. Bourgeois, M. Talon , S. Wirth (red.), Gräberlandschaften der Bronzezeit, Internationales Kolloquium zur Bronzezeit, Herne, 15.-18. Październik 2008 / Funeral Landscapes of the Bronze Age, Międzynarodowe Kolokwium Epoki Brązu, Herne, 15-18 października 2008, Darmstadt, Verlag Philipp von Zabern (Bodenaltertümer Westfalens, 51), s.  59-76 . przeczytaj online na academia.edu
71. Barry Cunliffe, profesor archeologii europejskiej Barry Cunliffe, Wessex do 1000 AD , Routledge ,2016, 406  s. ( ISBN  978-1-317-87161-3 , prezentacja online )
72. Marc Azéma i Laurent Brasier, Piękna księga prehistorii: Od Toumaï do Lascaux 4 , Dunod ,2016, 420  pkt. ( ISBN  978-2-10-075789-3 , prezentacja online )
73. Alain Ruze, UKRAINIANS ET ROUMAINS (IX-XX w.): Rywalizacja karpacko-pontycka , Éditions L'Harmattan ,1999, 304  pkt. ( ISBN  978-2-296-39898-6 , prezentacja online )
74. "  Pochodzenie Traków  " , na la-bulgarie.fr
75. Jean-Claude Poursat, Grecja przedklasyczna : Od początków do końca VI wieku , Punkty ,2014, 225  pkt. ( ISBN  978-2-7578-4500-4 , prezentacja online )
76. Nicolas Platon, Béatrice de Tournay, Cywilizacja egejska - tom 1: Od neolitu do późnej epoki brązu , tom.  1, Albina Michela ,Dziewiętnaście osiemdziesiąt jeden( ISBN  978-2-226-22521-4 , prezentacja online )
77. Alain Gallay, Archeologia jutro , FeniXX,1985, 320  pkt. ( ISBN  978-2-7144-6336-4 , prezentacja online )
78. JM Coles i AF Harding, The Bronze Age in Europe: An Introduction to the Prehistory of Europe C. 2000-700 pne , Routledge ,2014, 622  s. ( ISBN  978-1-317-60600-0 , prezentacja online )
79. Barbara Ann Kipfer, Encyklopedyczny słownik archeologii , Springer,2000, 708  s. ( ISBN  978-0-306-46158-3 , prezentacja online )
80. Alain Delisle, Bursztyn w handlu między Europą a Grecją , praca dyplomowa wygłoszona na Uniwersytecie Laval,1985( prezentacja online )
81. Patrick Ettighoffer, Słońce i księżyc w skandynawskim pogaństwie od mezolitu do późnej epoki brązu, 8000-500 pne. J.-C , Paryż, Harmattan,2012, 345  pkt. ( ISBN  978-2-296-96990-2 , prezentacja online )
82. Pierre Bauduin, Wikingowie: „Co ja wiem? »N° 1188 , Presses Universitaires de France,2004( ISBN  978-2-13-061110-3 , prezentacja online )
83. Lucas Aniceto, Archeologia granicy , publikacje Sorbonie,2017( ISBN  979-10-351-0010-0 , prezentacja online )
84. (w) Peter Skoglund, Rock time poprzez artystyczne rzeźby naskalne w Skandynawii w epoce brązu i żelaza Najwcześniejszy Oxford: Oxbow Books,2016( ISBN  978-1-78570-165-8 , prezentacja online )
85. Jeannine Léon Leurquin, Prehistoryczny i protohistoryczny Atlas Sardynii , L'Harmattan ,1996, 288  s. ( ISBN  978-2-7384-4826-2 , prezentacja online )
86. (w) Julie Wileman Rosemary, Wojna w Europie Północnej przed Rzymianami: dowody z archeologii , Barnsley, Pen and Sword,2014( ISBN  978-1-78159-325-7 , prezentacja online )
87. María Cruz Berrocal, Leonardo García Sanjuán, Antonio Gilman, The Prehistoria of Iberia: Debating Early Social Stratification and the State , Routledge ,2013, 424  s. ( ISBN  978-1-135-09801-8 , prezentacja online )
88. Mark Patton, Wyspy w czasie: socjogeografia wysp i prehistoria Morza Śródziemnego , Routledge ,2013, 224  s. ( ISBN  978-1-134-79992-3 , prezentacja online )
89. Sophie A. de Beaune i Henri-Paul Frankfurt, Odkryta archeologia: ludzie, przedmioty, przestrzenie i czasy , CNRS Éditions via OpenEdition,2017, 330  pkt. ( ISBN  978-2-271-11915-5 , prezentacja online )
90. Jean-Paul Demoule, Dokąd poszli Indoeuropejczycy? Mit pochodzenia Zachodu , Le Seuil ,2016, 752  s. ( ISBN  978-2-02-121231-0 , prezentacja online )
91. Jean-Paul Demoule, Dominique Garcia, Alain Schnapp, op. cit , s.  269 ​​i 316 .
92. Marcel Otte, La protohistoire , Bruxelles/Paryż, De Boeck Supérieur,2008, 382  s. ( ISBN  978-2-8041-5923-8 , prezentacja online )
93. Jean-Paul Demoule, Dominique Garcia, Alain Schnapp, op. cit , s.  244 .
94. (w) JP Mallory i Douglas Q. Adams , Encyklopedia kultury indoeuropejskiej , Taylor & Francis ,1997, 829  s. ( ISBN  978-1-884964-98-5 , prezentacja online ) , s.  338, 606
95. Jacques Poucet, Początki Rzymu: tradycja i historia , Publikacje Fac St Louis,1985, 360  pkt. ( ISBN  978-2-8028-0043-9 , prezentacja online )
96. Raymond Delattre, Języki i pochodzenie ludów starożytnej Europy: wpływy na obecne języki , Atramenta,2017, 438  s. ( ISBN  978-952-340-056-6 , prezentacja online )
97. Silvia Cassani, Sztuka ludów włoskich: 3000 do 300 pne , Librairie Droz ,1993, 406  s. ( ISBN  978-88-435-4601-5 , prezentacja online )
98. Marija Gimbutas , kultur epoki brązu w Europie Środkowej i Wschodniej , Walter de Gruyter ,1965, 681  s. ( ISBN  978-3-11-166814-7 , prezentacja online )
99. Francis Pryor, The Making of the British Landscape: How We Have Transformed Land, from Prehistory to Today , Penguin UK,2010, 832  s. ( ISBN  978-0-14-194336-7 , prezentacja online )
100. Jacques Freu, „  Przybycie Indoeuropejczyków w Europie  ”, Biuletyn Stowarzyszenia Guillaume Budé ,1989, s.  3-41 ( prezentacja online )
101. Jean-Paul Demoule, Dominique Garcia, Alain Schnapp, op. cit , s.  246 .
102. Emmanuel Anati, „  Droga życia zapisana w sztuce naskalnej Valcamonica  ” , w muzeum Underslös