III th tysiąclecia pne. J.-C.

V th  tysiąclecia pne. OGŁOSZENIE | IV e  tysiąclecie śr. OGŁOSZENIE | III th tysiąclecia pne. AD | II th  tysiąclecia pne. OGŁOSZENIE | I st  tysiąclecie pne. OGŁOSZENIE

XXX th  century  BC. AD | XXIX th  century  BC. AD | XXVIII th  century  BC. AD | XXVII th  century  BC. AD | XXVI th  century  BC. AD
XXV th  century  BC. AD | XXIV th  century  BC. AD | XXIII th  century  BC. AD | XXII th  century  BC. AD | XXI th  century  BC. AD

Wykaz chronologii według okresu | Lista wieków

III th  tysiąclecia pne. AD rozciąga się od 3000 do 2001 pne. Pne W Mezopotamii miasta-państwa są na krótko zjednoczone przez Imperium Akkadyjskie , pierwszy znany przykład imperium , które nastąpiło po III dynastii Ur i „  okresie neosumeryjskim  ”. Cywilizacje miejskie rozciągają się wzdłuż cieków wodnych, az Nilu , Mezopotamii , doliny Indusu , Oksus Doliny . W Azji Zachodniej i Południowej są one połączone ze sobą ruchem morskim potwierdzonym na Morzu Śródziemnym, Morzu Czerwonym , Zatoce Perskiej i Oceanie Indyjskim . W Chinach pierwsze miasta wydają się być samowystarczalne dzięki terenom rolniczym często zintegrowanym z ich wybiegami.

Wydarzenia

• 3050-700 pne AD  : subborealny  ; klimat suchy i umiarkowany na przemian z okresami chłodniejszymi i wilgotniejszymi (neoglacjał). Ochłodzenie klimatu około 2550 p.n.e. AD charakteryzuje się wilgotniejszymi warunkami, wysokimi poziomami jezior i ekspansją lodowców.

Afryka

• 3000-2500 pne AD  : przyjazd w pętli Niger populacje pierwszy duszpasterskie z północno-wschodniej części Sahary w wyniku degradacji klimatu zapoczątkowanego w połowie IV -go tysiąclecia . W obliczu zniknięcia pastwisk pasterze bydła z Tassili des Ajjers muszą udać się na południe. Niektórzy dotarliby do Senegalu omijając Atlantyk. Inni dotarliby do Afryki Zachodniej schodząc doliną Tilemsi lub wadi Azaouak . Zgodnie z tezami o Henri Lhote te neolityczne ludzi byłoby przodkowie Peuls którzy obecnie mieszkają w Sudańczyków i Sahelu części Afryki Zachodniej. Historyk Abdoulaye Bathily przywołuje saharyjskie pochodzenie Soninkés , którzy wyemigrowali do Sahelu, gdy klimat wysycha. Według Henry'ego Gravrand The Serer będzie mieć także pochodzenie Sahary.
• 3000-1500 p.n.e. AD  : pierwsza faza ekspansji Bantu z południowo-wschodniej części dzisiejszej Nigerii i południowego Kamerunu do lasu równikowego i basenu Konga drogą wodną.
• 2800-1200 pne AD  : ostatni neolit ​​w Maroku . Kultura campaniform osiągnęły zachodnią część Afryki Północnej , na wybrzeżu Maroka, z Cieśninę Gibraltarską do regionu Casablanca, na początku nowego tysiąclecia (campaniform wazonie z Dar es Soltane ). Technikami metalurgii miedzi i z brązu , Hiszpanii (sztyletów nita halabardami Argaric i Carrapatas przedstawione na rycinach Atlasu) rozłożone na II p Millennium BC.

• 2700-2200 pne AD  : Stare Imperium . Memphis jest stolicą faraonów . Powstały pierwsze piramidy : Piramida Schodkowa Króla Dżesera w Sakkarze (ok. 2650 p.n.e. ), Piramida Meidum (ok. 2600 p.n.e. ), Piramida romboidalna , Piramida czerwona , Piramidy Gizy ( Cheopsa , Chefrena i Menkaure ) (od 2530 do 2200 pne ). Te osiągnięcia architektoniczne wymagają istnienia wysoce scentralizowanego państwa i administracji zdolnej do organizowania logistyki: do realizacji tych projektów w okresie chudym rekrutuje się wielu pracowników do prac rolniczych. Pod Snofru Egipcjanie podbijają Nubię i Synaj . O rozwoju techniki orki świadczą rysunki w grobowcach z tego okresu.
• 2500-2000 / 1500 pne. AD  : postneolityczne i suche . Okres wysychania Sahary, zwłaszcza od 2300 roku p.n.e. AD , z wyraźnym szczytem w 2000 r., spowodowanym silną aktywnością wulkaniczną około 2400-2300 p.n.e. AD Otwarcie Przełęczy Dahomej i szybki rozwój pasterstwa z północnego wschodu na południowy zachód, na prawym brzegu Nigru, osiągnięto w 2500-2250 pne. AD , wówczas środkowa Ghana, gdzie neolityczni ludzie kultury Kintampo współistnieją z łowcami-zbieraczami kultury Punpun, oraz Mauretania w latach 2250-2000 p.n.e. BC Rolnictwo jest potwierdzone w niskiej dolinie Tilemsi około 2500 pne. AD i podąża za postępami pasterzy na północy pętli Nigru między 2250 a 2000 pne. AD .
• 2500-2000 pne AD  :
  • instalacja hodowców bydła, owiec i kóz w Dhar Tichitt , Dhar Oualata i Dhar Néma , w południowo-środkowej Mauretanii . Pasterstwo rozprzestrzenia się od Aïr na osi zachód / południowy zachód.
  • Hodowcy bydła, owiec i kóz byli obecni w dorzeczu jeziora Turkana od 4500 do 4000 lat przed teraźniejszością . Populacje myśliwych-zbieraczy-rybaków w północnej Kenii przyjmują pasterstwo rozprzestrzenione od Sahary Wschodniej przez dolinę Nilu na osi północ-południe ( Kompleks Bydła ). Po 4000 lat AP hodowla dociera na południe Kenii i północ Tanzanii i rozpoczyna swoją ekspansję na południe, w związku z ekspansją Bantu z 3000 lat AP ( Bantu Cattle Culture System ).
• Około 2500-2050 pne. AD  : kultura starożytnej Kermy w Górnej Nubii . Metalurgia brązu poświadczana jest pod koniec tysiąclecia. Kerma , stolica, najstarsze miasto Afryki Subsaharyjskiej, rozwija się wokół sanktuarium, które na przestrzeni wieków stało się ogromnym kompleksem religijnym.
• 2400-1550 pne AD  : Uprawa Horyzontu-C lub Grupy C w Dolnej Nubii .
• Około 2300 pne. AD  : Łowca-zbieracz Gwisho w Zambii , należący do kultury Wilton  : kij służący do kopania korzeni i bulw, drewniana strzała, prawdopodobnie kiedyś osadzona na czubku trzciny i zatruta.
• Około 2200-2050 pne. AD  : Pierwszy Okres  Przejściowy: dyslokacja władzy centralnej, koniec jedności Egiptu. Około 2050 pne. AD , powstanie Państwa Środka .

Ameryka

• 3090-2552 pne BC  : ceramika i kopce muszli na stanowisku archeologicznym w Puerto Hormiga w Kolumbii.
• 3000-1600 pne BC  : odłamki ceramiczne odkryte w kopcu muszli ( sambaqui ) na stanowisku Mina, u ujścia Amazonki, w Brazylii .
• Około 3000 pne. AD : dowód na istnienie rolnictwa typu cięcie i spalanie w Amazonii.
• Około 2700 pne. AD : skamieniały szkielet z Tepexpan w Meksyku , przypisywany kobiecie, powiązany z kośćmi mamutów wyrżniętymi na miejscu, datowany na rok 2009 na 4700 ± 200 lat przed teraźniejszością .

• Około 2600-1800 pne. AD : cywilizacja Carala . Budowa rozległych kompleksów kultowych i religijnych w postaci tarasów i świątyń na środkowym wybrzeżu Peru . Caral jest uważany za pierwsze andyjskie miasto. W Huaca Prieta , w dolinie Chicama, na północnym wybrzeżu Peru , pojawiają się najstarsze monumentalne architektury (tarasy-świątynie). W Huaca Prieta odkryto bawełniane ubrania i tykwy ozdobione geometrycznymi wzorami. Po 2500 pne J. - C. , stałe zakłady wybrzeży Peru przesuwają się wyżej w kierunku dolin, aby skorzystać z żyznego aluwium. Pojawiają się drobne prace nawadniające. W Aspero , Sechín Alto  (es) , Huaca de los Reyes  (es) i Huaca Garagay , platformy, niższe dziedzińce i różne doły są zgrupowane w rozległe zestawy domów z kamienia i błota.
• 2600-1000 pne AD  : okupacja terenu La Gruta-Ronquín, w środkowym biegu Orinoko . Dostarcza ceramikę saladoidalną malowaną bielą na czerwonych geometrycznych wzorach oraz zoomorficzne ozdoby (ornamenty), z dużymi nacięciami na krawędziach wazonów. Ceramika La Gruta datowana jest na 2100 rpne. AD , Ronquína z lat 1600-1100 p.n.e. AD W Surinamie pierwsze ceramiki znajdują się w miejscu Kaurikreek do 2200-1750 pne. AD Łączą pewne aspekty z wenezuelską tradycją Saladoidów, a ich design charakteryzują cienkie paski gliny nakładane na pojemniki oraz ozdoby mocno stylizowane na zoomorfy (żaby, jaguary). Ceramika Saladoid smarowania wewnątrz Surinam (Wonotobo na wschodnim brzegu Corantijn , około 70 - 200 ) i Gujana .

• 2500-1900 pne AD  : Purron Preceramic kulturowe Complex w Tehuacán Doliny , Meksyku . Wygląd ceramiki. W diecie rośliny uprawne zdecydowanie mają pierwszeństwo przed roślinami dzikimi.
• 2500-1200 pne AD  : starożytny okres przedklasyczny lub formacyjny w Mezoameryce . Ludy Mezoameryki żyją z rolnictwa (dynia kukurydziana) w przysiółkach lub wioskach, wytwarzają ceramikę i cięte kamienie (obsydian, krzemień lub bazalt).
• 2500-2000 pne AD  : stałe wioski na wybrzeżu Peru (Culchas, Las Haldas ).
• 2500-1000 pne AD  : tradycja Stallings w południowo-wschodnich Stanach Zjednoczonych, od Północnej Karoliny po północno-zachodnią Florydę, pierwsza ceramika poświadczona w Ameryce Północnej.
• 2500 pne AD - 1800  : Kultura aleucka na Alasce . Narzędzia na kamiennych płytach, harpuny, ceramika i kamienne lampy. Obfite szczątki organiczne. Zasadniczo gospodarka morska: polowanie na lwy morskie, wydry, wieloryby, foki; rybołówstwo i zbiór skorupiaków.
• Około 2500 pne. AD : początki ceramiki w Ameryce Środkowej (stanowisko Monagrillo, Panama ). Nici, liny i sieci bawełniane w Peru.
• Około 2200-750 pne. AD : polichromowana kompozycja malarska schroniska Białego Szamana na dolnym biegu Pecos w Teksasie, której postacie i fantastyczne zwierzęta nawiązują do kosmogonicznych mitów ludności Ameryki Środkowej, w szczególności Huichols i Azteków . Przywołuje narodziny Słońca i początek czasu.
• 2200-600 pne BC : Uprawa w Poverty Point w dolnej dolinie Missisipi i na otaczającym ją wybrzeżu Zatoki Meksykańskiej . Cywilizacja łowców-zbieraczy Kopców Budowniczych , swoją nazwę zawdzięcza miejscu w Poverty Point w stanie Luizjana . Opracowała złożoną organizację i zbudowała ziemne piramidy i monumentalne ceremonialne klauny. Wytwarza figurki z ceramiki i wypalanej gliny, ale nie uprawia rolnictwa.

Azja i Pacyfik

• 3000-2600 pne AD  : okres rozkwitu kultur chalkolitu Beludżystanu i doliny Indusu (faza Faiz Muhammad w Mehrgarh , faza Damb Sadaat w dolinie Quetta ); jakość rzemiosła, postęp w rolnictwie, intensyfikacja handlu. Szara ceramika z czarną dekoracją zwierzęcą, roślinną lub geometryczną w stylu Faiz Muhammad. Ogromny zespół kulturalny składa się z Indusu, Beludżystanu, Sistanu , Afganistanu i Południowego Turkiestanu . Wzrost handlu znajduje odzwierciedlenie w obecności pieczęci z terakoty, kamienia, kości i metalu. W Mehrgarh figurki stają się coraz bardziej realistyczne. Różnorodność biżuterii i fryzur zdaje się wskazywać na istnienie wyrafinowanego społeczeństwa. Regiony górskie z mroźnymi zimami ( płaskowyże Kalat i Quetta , doliny Zhob i Loralai ) , które żyły w ścisłym związku z aluwialnymi równinami , wydają się być wyludnione w czasie końcowej fazy Mehrgarh ( 3000-2500 pne ) na korzyść doliny Indusu, której lesistość niewątpliwie stanowiła poważną przeszkodę w eksploatacji rolniczej. Neolit ​​dotarł do Kaszmiru , gdzie miejsca Burzahom i Gufkral wydają się być powiązane z doliną Indusu gospodarką (pszenica, jęczmień, owce, kozy, bydło) i rzemiosłem (garncarstwo, kamienne siekiery, narzędzia z kości), ale rozwijają szczególne cechy (drewniane i architektura watkowa, grawerowane kamienne płyty) lub zbliżona do kultury Yangshao (noże półksiężycowe w polerowanym kamieniu). Ekspansja w kierunku neolitycznych placówkach Ghaggar-Hakra zwykły (koniec 4th- początku 3 tysiąclecia pne, a następnie potężny rzeka, Gujarat, Rajasthan i Pendżab jest możliwe, mimo specyfiki regionalnej.
• Około 3000-2500 pne. BC  : mikrolity pojawiają się w Australii , na zachód od Ziemi Arnhema około 3000 rpne. J.-C. , Kimberley około 2500 pne. AD , a południe kontynentu około 3000 pne. AD . Bardziej praktykuje się pochówek i kremację. Rock Art rozprzestrzenia.
• Około 3000 pne. AD  : wykorzystanie ceramiki i udomowienie świń zostało udokumentowane na stanowiskach Uai Bobo, Lie Siri i Bui Ceri Uato w pobliżu Baucau we wschodnim Timorze . Wzrasta liczba narzędzi kamiennych, być może odzwierciedlając wzrost populacji preferowanej przez ogrodnictwo (?). Następnie przechodzimy do racjonalnej eksploatacji pól uprawnych bulw i zbóż (na przykład pochrzyn i ryż).

• 2600-1900 p.n.e. AD  : rozkwit cywilizacji Doliny Indusu w Indiach i Pakistanie. Rozwój cywilizacji miejskiej z ważnymi miastami, takimi jak Harappa i Ganweriwala ( Punjab ), Mohenjo-daro i Chanhu Daro ( Sind ), Dholavira ( Gujarat ) i Rakhigarhi ( Haryana ), otoczonymi murami obronnymi z wypalanych cegieł. Populację Mohendżo-Daro szacuje się na około 40 000. Pictographic pisanie używany na uszczelki steatytu, jeszcze nie rozszyfrował, świadczy o rygorystycznego zarządzania produktów zebranych. W Mohendżo-Daro znaleziono tkaniny bawełniane barwione na czerwono . Ślady równoległych bruzd na polu w pobliżu stanowiska Kalibangan świadczą o użyciu pługa. Cywilizacja ta handluje drogą morską z Sumerem i byłaby Meluhhą tekstów mezopotamskich.
• 2500-1800 / 1700 pne. AD  : cywilizacja Oksusów  ; Hodowle rolników pojawiły VII th  millennium BC. OGŁOSZENIE w południowym Turkmenistanie uległy stopniowej urbanizacji. W połowie tysiąclecia pojawiają się wielkie pałace, rodzaje fortec-magazynów, chronionych murami i wieżami z cegły mułowej , jak Dashly w Baktrii , Gonur-depe i Togolok  (w) w Margiane . Tworzą je wewnętrzne dziedzińce, magazyny i mieszkania, otoczone aglomeracjami z pomieszczeniami przeznaczonymi na rzemiosło, które same są zamknięte zewnętrznym ogrodzeniem.
• Około 2500 pne. AD  :
  • kultury Lungshanoïd (zachód i południe) oraz Yuanshan (północ i wschód) zastępują kulturę Dapenkeng na Tajwanie . Uprawa ryżu, noże do zbierania kamieni i odłamki ceramiki sznurowej.
  • początek wprowadzenia ceramiki i uprawy ryżu na wyspy Azji Południowo-Wschodniej przez austronezyjskich migrantów z Tajwanu  : Filipin (ok. 2500 pne ), Palawan , Borneo (ok. 2300 pne ) i reszty Insuliny . Ich przybycie towarzyszy przybyciu egzogennych zwierząt domowych i oznacza rozwój instalacji stałej populacji rolniczej ze szkodą dla populacji łowców-zbieraczy.

• Około 2500-1700 pne. BC  : brązowa statuetka tancerki z Mohendżo-Daro . Tułów mężczyzny ze steatytu, znaleziony w Mohendżo-Daro, który może reprezentować „króla-kapłana”.

• 2500-1500 pne AD  : Środkowy okres Jomona w Japonii . Wygląd małych glinianych figurek w ludzkich (często kobiecych) i zwierzęcych kształtach zwanych Dogū . Stanowisko Sannai Maruyama (3500-2000 pne ) na północ od Honsiu to duża wioska, w której odkryto duże ilości tych figurek związanych z „cylindryczną ceramiką” i narzędziami litymi, przedmiotami kamiennymi, kością, drewnem, laką i jadeitem jako szczątki zwierząt i roślin. Jej mieszkańcy, myśliwi-zbieracze , wykorzystują bogate środowisko leśne: trzymane w silosach żołędzie, orzechy, kasztany. Żołędzie muszą być przygotowane do ekstrakcji kwasu garbnikowego , operacji obejmującej zbiorową organizację pracy. Do produkcji mąki stosuje się ściernice i młynki].
• 2400-1000 pne. AD  : Neolit ​​w Karnatace w południowych Indiach. Z lokalnego mezolitu rozwinęło się społeczeństwo pasterskie (zebusy, bawoły, owce, kozy). Główne miejsca ( Brahmagiri  (en) , Piklihal  (en) , Sanganakallu  (en) -Kupgal) charakteryzują się stosami popiołu z nawozu, który okresowo podpalano, a pożary prawdopodobnie były związane z praktykami rytualnymi. Pierwsze uprawy (proso, rośliny pastewne, groch, fasola mung ), wynikające z lokalnego udomowienia, pojawiły się około 1900 roku p.n.e. AD  ; zboża (pszenica, jęczmień, sorgo) i groszek gołębi są wprowadzane w miarę, jak region staje się bardziej suchy. Produkcja i eksport siekier dolerytowych .

Chiny

• 3000-2000 pne AD  : ostateczny neolit . Działalność rolnicza rośnie w dolinach Żółtej Rzeki i Yangzi Jiang , populacja rośnie, społeczeństwa neolityczne stają się coraz bardziej złożone i rozwijają się, podczas gdy łowcy-zbieracze pozostają w większości na północnym wschodzie, w Xinjiang , w większości Tybetu i części południowych Chin. Społeczeństwa neolityczne są zdominowane przez elity, które sprawują władzę polityczną, religijną i materialną; wymieniają prestiżowe przedmioty i mnożą się wojny między arystokratami.
• Około 3000-1900 pne. AD  : kultura Longshan rozwija się na bazie kultury Yangshao jednocześnie w dolnym i środkowym dorzeczu Żółtej Rzeki (kultura Longshan znana jako " Henan  ", 2900-2000) i na wschodnim wybrzeżu ( kultura Longshan znany jako „ Shandong  ” 2600-1900). Kultura osiadła, stosunkowo zaawansowana, charakteryzuje się skupiskami chronionymi ogrodzeniem w ubitej ziemi. Społeczeństwo wydaje się hierarchiczne, obdarzone wysokim stopniem organizacji, rytuały religijne odgrywają pierwotną rolę. Znaczny poziom techniczny (rozmiar Jade , metali, ceramiki wykonane z kolei ).
• Około 3000 pne. AD  : możliwe rozpoczęcie stosowania lemieszy w rolnictwie (region Hangzhou ).
• 2700-2350 pne. BC  : Faza Banshan kultury Majiayao . Ceramika z czerwonymi i czarnymi spiralami.
• Około 2650 pne. BC  : pierwsze wystąpienie uprawy pszenicy i jęczmienia na terenie Xishanping  (in) , należącego do kultury Majiayao .
• 2570 pne BC  : najstarszy znany fragment jedwabnej tkaniny znajduje się na stanowisku Qianshanyang, niedaleko Huzhou . Legenda przypisuje cesarzowej Leizu , żonie Huángdì , odkrycie pierwszych technik tkania jedwabiu około 2700 p.n.e. J.-C.

• 2400-2000 pne AD  : Faza Machang w kulturze Majiayao . Ceramika zdobiona stylizowanymi figurami zygzakowatymi i płaskorzeźbionymi postaciami ludzkimi.
• 2300-1800 pne. AD  : stanowisko Taosi w Shanxi , późnej fazie kultury Longshan , dostarcza małe dzwonki, najstarsze przedmioty z brązu odkryte w Chinach . Jest to ufortyfikowane miasto o powierzchni 300 hektarów, otoczone 53 miastami podzielonymi na cztery poziomy hierarchiczne. Rozwarstwienie jest wyraźne między trzema klasami społecznymi ujawnionymi przez grobowce. Elity są pochowane z setkami przedmiotów: jadeitów, szlachetnej ceramiki, małych krokodyli bębenków, przedmiotów z kamienia i drewna, egzotycznych produktów. Mieszkają w pałacach zbudowanych z dala od ludności zamieszkującej pół-podziemne domy. Na miejscu znajduje się prawdopodobnie najstarsze znane obserwatorium astronomiczne , składające się z wieży obserwacyjnej z ubitej ziemi umieszczonej na tarasie i otoczonej 13 kamiennymi filarami o wysokości 4 metrów ułożonymi w półkole. Umożliwiło określenie zmian pór roku. Taosi to centrum produkcji narzędzi z polerowanego kamienia (łopaty, siekiery, toporki, nożyczki, noże).

Bliski Wschód

• 3200-2100 pne AD  : okupacja miejsca Shahr-e Sokhteh w Sistanie w Iranie, związanej z cywilizacją Jiroft . Strona dostarcza najstarsze znane protezy oczne , najstarsze gry w tryktraka i kości oraz czaszki ukazujące praktykę chirurgii mózgu i stomatologii .

• 3000-2800 pne AD  : okresy Uruk III i Niniwy V w Mezopotamii . Pojawienie się sztuki: posąg „ pani Uruk  ”, być może twarz złożonego posągu kultowego, pierwsza manifestacja wielkiej rzeźby (ok. 3000 pne ). Wazon Uruk , z nałożonymi rejestrami potraktowanymi w płaskorzeźbie. „Wywyższenie ucha”, pieczęć cylindryczna z wapienia .
  • Znaczący wzrost metalowych przedmiotów znalezionych w wykopaliskach, zwłaszcza w grobach na początku III th tysiąclecia na Bliskim Wschodzie: nie są to tylko ozdoby, ale także broń i narzędzia. Użyj brąz z cyny ( Iran , Mezopotamii , Syrii, Północnej i Cilicia ) i brązu arsenu ( Kaukaz , Anatolia Wschodnia Mezopotamii południowej i Palestyna ) na koniec IV TH i na początku III th tysiąclecia. Sumer znajduje się na skrzyżowaniu tych dwóch technik. Pod koniec III th tysiąclecia, cyna brąz z Iranem będzie dominować arszenikowego brąz.
  • Sporadyczne odkrycia perełek spiekane wczesnego III th millenium w Mezopotamii . Jest to produkt o wyglądzie lekko piaskowca, którego kolorystyka może być zróżnicowana, uzyskany już na samym początku zeszklenia. Ta produkcja wskazuje, że zaczyna się umieć prowadzić ogień poza zwykłe odwodnienie ziemi. Przedmioty z fryty będą mnożyć się w późnej epoce brązu i w epoce środkowej brązu.
• 3000-2500 pne AD  : rozwój miasta Ebla (Mardikh II ) w Syrii po znacznej luce stratygraficznej.

• Około 3000-2300 pne. AD  : faza urbanizacji ziemi Kanaan . Cywilizacja kananejska przechodzi od wciąż archaicznej kultury pasterskiej i wiejskiej chalkolitu do cywilizacji typu miejskiego, z wczesnej epoki brązu (ok. 3400-2300 pne ); w ten sposób przechodzi z etapu wodzów skupionych na dużych wioskach (jak Hartouv ) do etapu miast-państw. Poprzez handel z Egiptem region rozwijał się i wzbogacał, wyspecjalizował się w handlu ceramiką i narodziło się wiele konstrukcji. Wiele miast kananejskimi rozwijać i wzmacniać w Tel Yarmout lub Jerozolimy , cytowany przez teksty złorzeczące Egipcjan jak Rushalimum z XIX th  wieku  przed naszą erą. AD . Tel Yarmout został nagle opuszczony około 2300 pne. AD , w tym samym czasie, co wszystkie miejsca Palestyny ​​na zachód od Jordanu, ludność powraca do cywilizacji pasterskiej.
• 3000-2500 pne AD  : starożytna epoka brązu w Anatolii . Region wydaje się być podzielony na księstwa, rodzaj dość małych, ale często wojowniczych państw-miast (murów), które większość swoich dochodów czerpią z zasobów mineralnych lub leśnych, podczas gdy rolnictwo stanowi podstawę codziennego życia. Ceramika monochromatyczna czerwono-czarna, polerowana, zwiedzana w Cylicji

• 2900-2340 pne AD  : okres archaicznych dynastii w Mezopotamii . Powstanie miast- państw ( Uruk , Eridu , Ur , Lagash , Umma , Larsa , Nippur , Kisz ), w każdym z nich dominuje rozległy kompleks pałacowy. Te sumeryjskie grobów królewskich z Ur , około 2500 rpne. AD dostarczył meble, wiele przedmiotów importowanych lub produkowanych lokalnie, czterokołowe rydwany , z których jeden może być używany do wojny, a także służące i służące w ofierze towarzyszące zmarłemu. The instrukcjach Szuruppak odkrycia na fragmentarycznych tabletek odkryła w Abu Salabich i Adab dnia między 2500 a 2400 pne. AD , jest jednym z pierwszych tekstów literatury sumeryjskiej.
• 2850-2500 pne. AD  : odwrócenie trendu w Susiana . Susa spogląda wstecz na świat Mezopotamii, ale tym razem nie zajmuje centralnego miejsca. Jeśli używa się tam pisma i języka sumerskiego , nie znaleziono dowodu księgowego, meble są na ogół ubogie, metal (miedź) raczej rzadki, a całe miasto jawi się jako mała prowincjonalna metropolia. Podobno Susa jest odcięta od górzystego zaplecza i bogactw mineralnych (miedź i cyna). Wydaje się jednak, że miało to związek z alabastrowymi warsztatami Shar-i-Sokhta i warsztatami chlorytu lub serpentyn z Tepe Yahya w Kerman . Wspomniana w steli Sępów (2450 p.n.e. ), Susa zostanie włączona do imperium Agade (2250 p.n.e. ).
• Około 2700-2100 pne. AD  : cywilizacja Jiroft w Kerman w Iranie (stanowiska Shahdad, Tepe Yahya i Konar Sandal ).
• 2500-1800 pne AD  : Środkowa epoka brązu w środkowej Anatolii . Cywilizacja Hatti . Około 2600-2200 powstały miasta warowne, których domy z cegły mułowej wzmocnione belkami spoczywają na kamiennych fundamentach ( Troy , Beycesultan  (en) , Dorak, Alacahöyük , Alişar , Kanesh ( Kültepe ), Tarsus , Gedikli i Zincirli ). Około 2200 pne. AD , Troy II , Beycesultan, Tarsus i wszystkie miasta na równinie Konya zostają podpalone i zniszczone, prawdopodobnie przez inwazję Louwitów , ludu indoeuropejskiego spokrewnionego z Hetytami z Bałkanów.
• 2400-2000 pne AD  : okupacja starożytnego stanowiska z brązu Al-Rawda  (w) 80  km na wschód od Hama w Syrii. Jest to nowe, okrągłe miasto o powierzchni 16 hektarów z wcześniej ustalonym planem promieniujących ulic, bronione czterema liniami fortyfikacji.
• 2348 pne AD  : przypuszczalna data biblijnego potopu według Lemaistre de Sacy .
• 2340-2190 pne. AD  : Sargon z Akkadu jednoczy miasta-państwa Mezopotamii i tworzy pierwsze imperium . Ten dobrobyt został przerwany przez inwazję Gutis , ludu górskiego pochodzącego z Zagros .
• 2112-2004 pne AD  : trzecia dynastia Ur dominuje w całej Mezopotamii ( okres neosumeryjski ).

Europa

• Około 3500-2000 pne. AD  : Starożytna epoka brązu w Grecji i na Morzu Egejskim ( helladycznym , cykladzkim i minojskim ). Kontynuacja liczebnego wzrostu siedlisk (gospodarstw rolnych lub odizolowanych wsi), co oznacza odpowiedni wzrost liczebności lub lepsze wykorzystanie gruntów ornych ( Argolis , Béotia ). W Tesalii miejsca zajmowane w okresie neolitu nadal pochodzą głównie z początku epoki brązu. W południowej Grecji pojawiły się nowe wioski, często na pagórkach nad morzem lub na niskich wzgórzach kontrolujących równiny.
• 3500-2500 p.n.e. AD  : późnoneolityczna cywilizacja kultury Seine-Oise-Marne . zadaszone nawy boczne i hypogeum , w których czasami mieści się kilkuset zmarłych.
• Około 3400-2150 pne. BC  : budowa kompleksu pomników , w tym Maeshowe , stojących kamieni Stenness , Ness of Brodgar i kręgu Brodgar na lądzie , głównej wyspie Orkadów , pomiędzy Lochs Harray i Stenness w Szkocji .
• 3350-2150 p.n.e. BC  : konstrukcje zagrody pogrzebowej w Perdigões w Portugalii, zespół ogrodzeń zmaterializowanych przez system koncentrycznych rowów, używany w późnym neolicie (3350-2900 pne ) i w chalkolicie (2900) -2150 pne ).
• 3200-2300 pne AD  :
  • kultura ceramiki perforowanej w południowej Skandynawii.
  • kultura Fatianowa-Balanowa (Rosja) i kultura środkowego Dniepru (północna Ukraina i Białoruś), wschodnie rozszerzenia kultury ceramiki sznurowej .
• Około 3100-2500 pne. AD  : okupacja neolitu miejscowości Skara Brae na zachodnim wybrzeżu Mainland , Orkady , północnej Szkocji .
• III th tysiąclecia pne. AD  : grób megalityczny typu Andegawenów w La Frébouchère w Vendée; jest to długa, płaska płyta o długości10  m , wsparta na ośmiu pionowych kamieniach, tworząca sztuczną jaskinię, być może początkowo przykrytą ziemią.
• Około 3000-2200 pne. AD  : kultury ceramiki sznurowej i toporów bojowych w Europie północnej (od centralnej Rosji po Holandię i Szwajcarię), charakteryzujące się praktyką grzebania w pojedynczych grobach. Są to rolnicy i hodowcy owiec i koni, wojownicy i początkujący (metale, bursztyn). Są genetycznie związane z kulturą Yamna na Stepie Pontyjskim .
• 3000-2000 pne AD  : starożytny Helladic w kontynentalnej Grecji. Fazy chalkolitowe HA I (3000-2500 pne ) i HA II (2500-2200 pne ), epoka brązu z fazy III HA (2200-2000 pne) -C. ). Półwysep Grecki osiągnął zaawansowany stopień cywilizacyjny około 2600 p.n.e. BC  : duże kamienne i ceglane domy, pałace z dachami krytymi dachówką (korytarze), złote i srebrne klejnoty ( Lerne , Tiryns , Asinè ), ufortyfikowane miasta (Zatoka Nauplion ). Te pałace i fortyfikacje zostały zniszczone między 2100 a 2000 rokiem p.n.e. AD , kiedy rozpoczęła się środkowa Helladic , wraz z przybyciem Achajów .

• 3000-2500 pne AD  : grobowiec PP4 tholos z Montelirio  (es) w Valencina de la Concepción w Andaluzji dostarcza bogate meble pogrzebowe, w tym trzydzieści dziewięć przedmiotów z kości słoniowej azjatyckiej , w tym rękojeść sztyletu powiązana z ostrzem z kryształu górskiego. Ten wyjątkowy obiekt oznacza zarówno szczególny status osoby pochowanej, jak i zasięg ustanowionych sieci wymiany.
• 3000-1900 pne AD  : Wydobycie krzemienia w Grime's Graves  (w) w Norfolk, niedaleko Brandon w Anglii.

• 2900-2150 p.n.e. AD  : Późny neolit ​​w Europie Zachodniej . Rozwój cywilizacji dzwonkowatych waz (ok. 2900-2000 p.n.e. ), często związanych z pochówkami indywidualnymi zawierającymi również miedziane sztylety. Hodowcy bydła zainstalowani na osiach komunikacyjnych, to także kupcy, którzy zdają się kontrolować ruch miedzi i soli kamiennej w Europie Środkowej.
• Około 2900 pne. BC  : Kamienny krąg ze stanowiska Callanish na zachodnim wybrzeżu wyspy Lewis na Hebrydach w Szkocji .

• Około 2800-2400 pne. AD  : okres intensywnej eksploatacji krzemienia z Grand-Pressigny w Turenii. Podział pressignien wytwarza duże ostrza przez uderzenia pośredniego aż do około 40  cm , pobrana z jądra wyrażone w „funta masła”
• Około 2800-2100 pne. BC  : budowa fazy neolitycznej stojącej kamiennej konstrukcji Stonehenge , stanowiska megalitycznego w dzisiejszym Wessex w Anglii (Stonehenge I).

• 2800-2300 pne. AD  : drugi okres cywilizacji cykladzkiej na Morzu Egejskim . Starożytny Cyklad II (CA II) znany również jako kultura Kéros-Syros. Szczyt produkcji cykladzkich idoli .
• 2700 do 1855 pne. AD  : cywilizacje Abealzu-Filigosa i Monte Claro na Sardynii .
• 2600-1900 p.n.e. AD  : okres przed-pałacowy cywilizacji minojskiej na Krecie (stary minojski). Wprowadzenie metalurgii brązu przez imigrantów z Egiptu czy Azji Mniejszej. Handel z Egiptem (złoto), Azją Mniejszą (miedź) i Cykladami (srebro, obsydian). Użycie okrągłego garncarza w trzeciej fazie minojskiej (około 2100 do 1900 p.n.e. ) pozwala na industrializację ceramiki.
• Około 2600-2400 pne. BC  : powstanie pierwszych ośrodków górniczych i hutniczych w Europie Zachodniej ujawnione przez odkrycie tygli do wytopu miedzi w kilku regionach Włoch ( Monte d'Accodi na Sardynii, jezioro Ledro w Trentino , Buccino ), w Terrina IV koło Alerii w Korsyka , Los Millares w pobliżu Murcji w południowej Hiszpanii, w Zambujal w Portugalii , w Cabrières w Langwedocji. Niektóre miedziane koraliki służyły od tego czasu jako standard w handlu.
• Około 2500-1200 pne. AD  : okres III-BCD z Camunian fazy z rzeźb skalnych w Val Camonica , w prowincji Brescia , w północnych Włoszech, odpowiadający epoki brązu . Zniknięcie posągów-menhirów . Dobór tematów i styl artystyczny wskazują na bardziej hierarchiczne społeczeństwo z przewagą wojowników (broni).
• 2300-2000 p.n.e. AD  : starożytny Cyklad III (CA III) znany również jako kultura Phylakopi . Cyklady są pod wpływem cywilizacji kreteńskiej .
• 2300-2050 pne AD  : Antyczny brąz III w Grecji .
• 2300-1800 pne. AD  : kultura Fontbouisse . Obudowy z suchego kamienia w Prowansji i Langwedocji . W chalcolithic miejscowości z Fontbouisse zawierają od 10 do 15 domów w płytach wapienia, wydłużony kształt owalny z apsydami od 10 do 22  m . Dach składał się z drewnianego szkieletu pokrytego łupkiem, wykończonego strzechą lub trzciną. Niektóre wsie były ufortyfikowane przez trapezoidalne ogrodzenie wzmocnione okrągłymi basztami.

• Około 2300 pne. AD  : Grób łucznika z Amesbury , 35-45-letniego mężczyzny pochowanego w bogatym pochówku dzwonkowatym w pobliżu Stonehenge w Anglii. Analiza szkliwa jego zębów wskazuje, że pochodzi z regionu alpejskiego; W jego grobie znaleziono sztylety wykonane z miedzi z Hiszpanii i południowo-zachodniej Francji. Odkrycie to potwierdza teorię, że wczesna epoka brązu Europa była wówczas rozległą zintegrowaną przestrzenią relacyjną, w której podróżnicy wymieniali dobra materialne, ale także idee i kulty. Współczesny grobowiec, znany jako łucznik Stonehenge, zawiera ciało 25-30-letniego mężczyzny z południa Anglii. Został zabity trzema strzałami o krzemiennych końcówkach wystrzelonych z bliskiej odległości, sugerującymi egzekucję.
• Około 2200-2000 pne. BC  : duże ilości złotych lunulae produkowane są głównie w Irlandii , ale także w Wielkiej Brytanii oraz w pobliżu atlantyckich wybrzeży kontynentu.
• 2200-1890 p.n.e. AD  : the dolmen z Jego Oleza  (In) na Majorce , związane z kulturą zlewki , jest najstarszym dolmen Baleary , z zaledwie siedmiu znanych okazów, z których dwa mają datę radiowęglowych około 1750 roku 1550 przed naszą erą AD .
• 2150-1800 pne. AD  : Wczesna epoka brązu w Europie Zachodniej . Kilka ośrodków cywilizacyjnych rozwinęło się na obszarach bogatych w miedź lub cynę w północno-zachodniej Francji ( Armorican tumuli ), na południu Anglii ( Wessex ), w Europie Środkowej ( Unétice ), na południu Hiszpanii ( El Argar ) , Karpaty południowe ... Pomiędzy różnymi regionami powstają sieci wymiany gospodarczej i kulturalnej, wyraźnie widoczne w grobowcach elit kultury kampaniowatej ( Bush Barrow  (en) , Kernonen , Sögel koło Drouwen w Holandii).
• Około 2100-2000 pne. BC  : budowa fazy chalkolitu Stonehenge (Stonehenge II).

Uwagi i referencje

1. Murielle Meurisse-Fort, Nagranie w wysokiej rozdzielczości masywów wydmowych: Kanał, Morze Północne i Atlantyk: rola sztormów , Paryż, Éditions Publibook,2008, 306  s. ( ISBN  978-2-7483-4584-1 , prezentacja online )
2. Sylvain Ozainne, Zachodnioafrykański neolit: chrono-kulturowe, ekonomiczne i środowiskowe ramy niedawnego holocenu w kraju Dogonów (Mali) , Frankfurt nad Menem, Africa Magna Verlag,2013, 259  s. ( ISBN  978-3-937248-33-2 , prezentacja online )
3. Robert Cornevin i Marianne Cornevin, Historia Afryki , Payot ,1964( prezentacja online )
4. Agnès Gelbert, Tradycje ceramiczne i zapożyczenia techniczne w Dolinie Senegalu , Les Éditions de la MSH,2003, 104  pkt. ( ISBN  978-2-7351-0959-3 , prezentacja online )
5. Aboubacry Moussa LAM, Sahara lub Dolina Nilu , menaibuc,2004, 105  pkt. ( ISBN  978-2-911372-42-1 , prezentacja online )
6. Patrick Mouguiama-Daouda, Wkład językoznawstwa do historii ludów Gabonu: Metoda porównawcza i jej zastosowanie do Bantu. , Paryż,2005( ISBN  9782271078209 , prezentacja online )
7. Alain Rodrigue, Prehistoria Maroka , Eddif,2002, 117  s. ( ISBN  978-9981-896-16-1 , prezentacja online )
8. Georges Souville, „ Świadectwa o epoce brązu w Zachodnim Maghrebie  ”, Protokoły z posiedzeń Akademii Inskrypcji i Literatury pięknej  , t.  130 n o  1,1986, s.  97-114 ( prezentacja online )
9. Bernard Lugan, op. cit , s.  28 .
10. Jean-Paul Demoule, Dominique Garcia, Alain Schnapp, op. cit , s.  309 .
11. Bernard Lugan, Historia Afryki Północnej: Od początków do współczesności , Éditions du Rocher ,2016, 736  s. ( ISBN  978-2-268-08535-7 , prezentacja online )
12. Augustin F.-C. Holl "  Dhar Tiszit, Walata NEMA  " New Archeologia , N O  1272012, s.  35-39 ( prezentacja online )
13. Jean-Paul Demoule, Dominique Garcia, Alain Schnapp, Historia cywilizacji: jak archeologia zaburza naszą wiedzę , Paryż, Éditions La Découverte ,2018, 601  s. ( ISBN  978-2-7071-8878-6 , prezentacja online ) , s.  198204
14. John Desmond Clark, Steven A. Brandt, Od myśliwych do rolników: przyczyny i konsekwencje produkcji żywności w Afryce , University of California Press ,1984, 433  s. ( ISBN  978-0-520-04574-3 , prezentacja online )
15. Jean-Paul Demoule, Dominique Garcia, Alain Schnapp, op. cit , s.  217 .
16. David N. Edwards, Nubijska przeszłość: archeologia Sudanu , Routledge ,2004, 360  pkt. ( ISBN  978-1-134-20087-0 , prezentacja online )
17. Jean-Paul Demoule, Dominique Garcia, Alain Schnapp, op. cit , s.  362 .
18. James G. Cusick, Studies in Culture Contact: Interaction, Culture Change and Archeology , SIU Press,2015, 512  pkt. ( ISBN  978-0-8093-3409-4 , prezentacja online )
19. Philip D. Curtin, Historia Afryki , Longman,1990( ISBN  978-0-582-64663-6 , prezentacja online )
20. Ruth Whitehouse, Macmillan Dictionary of Archeology , Springer,1983, 597  s. ( ISBN  978-1-349-04874-8 , prezentacja online )
21. Corinne Julien, Historia ludzkości: 3000 do 700 pne. J.-C , UNESCO,2001, 1402  s. ( ISBN  978-92-3-202811-2 , prezentacja online )
22. Jean-Paul Demoule, Dominique Garcia, Alain Schnapp, op. cit , s.  222 .
23. Miejsca pochodzenia ludzkiego i Konwencja Światowego Dziedzictwa w Amerykach , tom.  2, Wydawnictwo UNESCO,2015( ISBN  978-92-3-100141-3 , prezentacja online )
24. Michel Bertrand, Jean-Michel Blanquer, Antoine Coppolani, Isabelle Vagnoux, Ameryka: Od prekolumbijskiej do 1830 , t.  1, Grupa Roberta Laffonta,2016, 1380  s. ( ISBN  978-2-221-19791-2 , prezentacja online )
25. Jacques Malengreau, Towarzystwa Andyjskie: od imperiów po dzielnice , Karthala ,1995, 454  s. ( ISBN  978-2-86537-586-8 , prezentacja online )
26. Jorge Juan Eiroa, La prehistoria II , Ediciones AKAL,1996, 56  pkt. ( ISBN  978-84-460-0387-8 , prezentacja online )
27. (w) Helaine Silverman i William Isbell, Handbook of South American Archeology , New York, Springer Science & Business Media,2008, 1191  s. ( ISBN  978-0-387-74907-5 , prezentacja online )
28. Guy Lasserre, „  Od dzikiej kukurydzy do kukurydzy uprawnej: odkrycia Tehuacan (Meksyk)  ”, Les Cahiers d'Outre-Mer , tom.  17 N O  67,1964, s.  314-324 ( prezentacja online )
29. Véronique Darras, „  Prekolumbijska Mezoameryka  ”, Historycy i Geografowie, Stowarzyszenie Nauczycieli Historii i Geografii ,2000( prezentacja online )
30. Jorge Enrique Hardoy, Prekolumbijskie miasta , Routledge ,2014, 640  pkt. ( ISBN  978-1-135-68724-3 , prezentacja online )
31. Marino Maggetti i Bruno Messiga, Geomaterials in Cultural Heritage , Geological Society of London,2006, 351  s. ( ISBN  978-1-86239-195-6 , prezentacja online )
32. Peter Rowley-Conwy, Archeologia Arktyczna , tom.  3, Prasa Psychologiczna,1999, 176  pkt. ( ISBN  978-0-415-19810-3 , prezentacja online )
33. Patrice Lecoq i Eric Taladoire, Cywilizacje prekolumbijskie: „Co ja wiem? » N O  567 , Prasy Universitaires de France,2016, 128  pkt. ( ISBN  978-2-13-073679-0 , prezentacja online )
34. Brink, M. i Achigan-Dako, EG, Plant Resources of Tropical Africa. Rośliny włókniste , obj.  16, PROTA,2012, 659  s. ( ISBN  978-92-9081-483-2 , prezentacja online )
35. Marc Azéma i Laurent Brasier, Piękna księga prehistorii: Od Toumaï do Lascaux 4 , Dunod ,2016, 420  pkt. ( ISBN  978-2-10-075789-3 , prezentacja online )
36. Kenneth Townsend, First Americans: A History of Native Peoples, Połączony tom: A History of Native Peoples, PowerPoints , Routledge ,2018, 670  pkt. ( ISBN  978-1-351-66518-6 , prezentacja online )
37. AH Dani, Historia cywilizacji Azji Środkowej: Świt cywilizacji: najwcześniejsze czasy do 700 pne , tom.  1, UNESCO,1993( ISBN  978-92-3-102719-2 , prezentacja online )
38. Roger Blench i Matthew Spriggs, Archeology and Language II: Archaeological Data and Linguistic Hypotheses , Routledge ,2003, 456  s. ( ISBN  978-1-134-82869-2 , prezentacja online )
39. Ian C. Glover, „  Późna epoka kamienia łupanego we wschodniej Indonezji  ”, World Archeology , tom.  9,1977( prezentacja online )
40. Robin Coningham i Ruth Young, Archeologia Azji Południowej: Od Indusu do Asoki, ok. 6500 p.n.e. – 200 n.e. , Cambridge University Press ,2015( ISBN  978-1-316-41898-7 , prezentacja online )
41. Charles Kahn, World History: Societies of the Past , Portage & Main Press,2005, 358  s. ( ISBN  978-1-55379-045-7 , prezentacja online )
42. Michel Boivin, Historia Indii: „Co ja wiem? » N O  489 , Prasy Universitaires de France,2015, 128  pkt. ( ISBN  978-2-13-073032-3 , prezentacja online )
43. Louis Frédéric, The New Dictionary of Indian Civilization: Complete Edition , Robert Laffont Group,2018, 3127  s. ( ISBN  978-2-221-21774-0 , prezentacja online )
44. Sarwat Anis Al-Assiouty, Cywilizacje represji i fałszerze świętych ksiąg , Letouzey & Ané,1995, 413  s. ( ISBN  978-2-7063-0198-8 , prezentacja online )
45. Pierre-Louis Viollet, Hydraulika w starożytnych cywilizacjach: 5000 lat historii , Presses des Ponts,2004, 383  s. ( ISBN  978-2-85978-397-6 , prezentacja online )
46. Jean-Paul Demoule, Dominique Garcia, Alain Schnapp, op. cit , s.  291 .
47. Dominique Guillaud, Christian Huetz de Lemps, Olivier Sevin, Dreamed Islands: Territories and Identities in Crisis in the Pacific Island , Presses Paris Sorbonne,2003, 375  pkt. ( ISBN  978-2-84050-268-5 , prezentacja online )
48. Marie-Sybille de Vienne, Brunei od talasokracji do wynajęcia: od talasokracji do wynajęcia , CNRS,2012, 307  s. ( ISBN  978-2-271-07476-8 , prezentacja online )
49. François Gautier, Nowa historia Indii , Archipelag ,2017, 238  s. ( ISBN  978-2-8098-2287-8 , prezentacja online )
50. Jean-Paul Demoule, Pierre-François Souyri, Archeologia i dziedzictwo w Japonii , Les Éditions de la MSH,2014, 146  s. ( ISBN  978-2-7351-1547-1 , prezentacja online )
51. Nelly Naumann, Prehistoria Japonii: kultura materialna i duchowa okresu Jomona , Otto Harrassowitz Verlag,2000, 273  s. ( ISBN  978-3-447-04329-8 , prezentacja online )
52. Amalananda Ghosh, Encyklopedia archeologii indyjskiej , BRILL,1990( ISBN  978-90-04-09264-8 , prezentacja online )
53. (w) Li Liu i Chen Xingcan, Archeologia Chin: od późnego paleolitu do wczesnej epoki brązu , Cambridge, Cambridge University Press ,2012( ISBN  978-0-521-64310-8 , prezentacja online )
54. Atlas archeologii Harper Collins , Borders Press we współpracy z Harper Collins Publishers,1988( ISBN  978-0-7230-1005-0 , prezentacja online )
55. Charles Higham, Encyclopedia of Ancient Asian Civilizations , Infobase Publishing ,2014, 465  s. ( ISBN  978-1-4381-0996-1 , prezentacja online )
56. Zboża w Chinach , CIMMYT ( ISBN  978-970-648-177-1 , prezentacja online )
57. Berit Hildebrandt, Jedwab: Handel i wymiana wzdłuż jedwabnych szlaków między Rzymem a Chinami w starożytności , Oxbow Books,2017( ISBN  978-1-78570-280-8 , prezentacja online )
58. Xavier Walter, Mała historia Chin , Editions Eyrolles ,2011, 202  pkt. ( ISBN  978-2-212-86174-7 , prezentacja online )
59. Richard C. Foltz, Iran in World History , Oxford University Press ,2016, 168  pkt. ( ISBN  978-0-19-933550-3 , prezentacja online )
60. Jean-Claude Margueron, Bliski Wschód i Starożytny Egipt , Technika Edukacji Hachette,2012, 416  pkt. ( ISBN  978-2-01-140096-3 , prezentacja online )
61. Andrea L. Stanton, Edward Ramsamy, Peter J. Seybolt, Carolyn M. Elliott, Socjologia Kultury Bliskiego Wschodu, Azji i Afryki: Encyklopedia , SAGE Publications ,2012, 1976  s. ( ISBN  978-1-4522-6662-6 , prezentacja online )
62. Vincent Lemire, Katell Berthelot i Julien Loiseau, Jerozolima. Historia miasta-świata od początków do współczesności , Flammarion ,2016, 539  s. ( ISBN  978-2-08-139490-2 , prezentacja online )
63. Pierre Miroschedji, „ Nowe dane o starożytnej epoce brązu w Palestynie: wykopaliska w Tel Yarmouth  ”, Protokoły z sesji Akademii Inskrypcji i Pisma Świętego  , t.  132 n o  1,1988, s.  186-211 ( prezentacja online )
64. Corinne Julien, op. cit , s.  505 .
65. Georges Roux, La Mésopotamie , Seuil ,1995, 473  s. ( ISBN  978-2-02-008632-5 , prezentacja online )
66. Clara Filet, Rewolucje: archeologia wobec odnowy społeczeństw , Éditions de la Sorbonne,2017( ISBN  979-10-351-0069-8 , prezentacja online )
67. Mary Aiken Littauer, Joost H. Crouwel, Peter Raulwing, Wybrane pisma o rydwanach i innych wczesnych pojazdach, Jazda konna i uprząż, BRILL,2002, 609  s. ( ISBN  978-90-04-11799-0 , prezentacja online )
68. Jean-Paul Demoule, Dziesięć zapomnianych tysiącleci, które tworzyły historię , Fayard ,2017, 320  pkt. ( ISBN  978-2-213-67923-5 , prezentacja online )
69. Richard J. Clifford, Literatura Mądrości w Mezopotamii i Izraelu , Society of Biblical Lit,2007, 116  s. ( ISBN  978-1-58983-219-0 , prezentacja online )
70. William H. Stiebing Jr., Susan N. Helft, Historia i kultura starożytnego Bliskiego Wschodu , Routledge ,2017, 468  s. ( ISBN  978-1-134-88083-6 , prezentacja online )
71. William H. Stiebing Jr., Susan N. Helft, op. cit , s.  183 .
72. Abraham Akkerman, Fenomenologia zimowego miasta: mit o powstawaniu i zanikaniu środowisk zabudowanych , Springer,2016, 230  pkt. ( ISBN  978-3-319-26701-2 , prezentacja online )
73. André Parrot, Biblia i Archeologia , Pracy i Fides ,1970( prezentacja online )
74. Mohammed El Faïz, Agronomia starożytnej Mezopotamii: analiza „Księgi rolnictwa Nabatejczyków” Qût̲âmä , BRILL,1995, 332  s. ( ISBN  978-90-04-10199-9 , prezentacja online )
75. Jean-Claude Poursat, Preclassic Grecja: Od początków do końca 6 wieku , wskazuje ,2014, 225  pkt. ( ISBN  978-2-7578-4500-4 , prezentacja online )
76. Marcel Otte, op. cit , s.  125 .
77. Andrew Jennings, Silke Reeploeg i Angela Watt, Northern Atlantic Islands and the Sea: Seascapes and Dreamscapes , Cambridge Scholars Publishing,2017, 270  pkt. ( ISBN  978-1-4438-9268-1 , prezentacja online )
78. Antonio Carlos Valera, Ana Maria Silva, Jose Enrique Márquez Romero, "  czasowości z Perdigões obudów: absolute chronologia struktur i praktyk społecznych  ," Revista de prehistoria archeologia są Universidad de Sevilla , n o  23,2014, s.  11-26 ( prezentacja online )
79. T. Douglas Price, Starożytna Skandynawia: Historia archeologiczna od pierwszych ludzi do Wikingów , Oxford University Press ,2015, 416  pkt. ( ISBN  978-0-19-023199-6 , prezentacja online )
80. (w) JP Mallory i Douglas Q. Adams , Encyklopedia kultury indoeuropejskiej , Taylor & Francis ,1997, 829  s. ( ISBN  978-1-884964-98-5 , prezentacja online ) , s.  651
81. Trudy Ring, Noelle Watson i Paul Schellinger, Northern Europe: International Dictionary of Historic Places , Routledge ,2013, 900  pkt. ( ISBN  978-1-136-63944-9 , prezentacja online )
82. Michel Chamard, The Vendée for Dummies pocket , edi8,2016( ISBN  978-2-412-01908-5 , prezentacja online )
83. Marcel Otte, La protohistoire , Bruxelles/Paryż, De Boeck Supérieur,2008, 382  s. ( ISBN  978-2-8041-5923-8 , prezentacja online )
84. Gustave Glotz i Robert Cohen, Historia grecka , t.  1, Wydawnictwo Uniwersyteckie Francji,2016( ISBN  978-2-13-079108-9 , prezentacja online )
85. Jean Guilaine, Les Chemins de la Protohistoire: Kiedy Zachód się obudził (7000-2000 p.n.e.) , Odile Jacob ,2017, 256  s. ( ISBN  978-2-7381-3963-4 , prezentacja online )
86. Jean-Paul Demoule, Dominique Garcia, Alain Schnapp, op. cit , s.  230 .
87. . Laure Salanova, Paul Brunet, Richard Cottiaux, Tony Hamon, Fabien Langry-François, Rémi Martineau, Angélique Polloni, Caroline Renard, Maïténa Sohn, „ Od późnego neolitu do epoki brązu w środkowej północnej Francji: etapy ewolucji chronokulturowej   ” Revue archeologique Pikardyjskim , n O  28,2011, s.  77-102 ( prezentacja online )
88. Robin Melrose, Religia w Wielkiej Brytanii od megalitów do Artura: eksploracja archeologiczna i mitologiczna , McFarland ,2016, 284  s. ( ISBN  978-1-4766-2426-6 , prezentacja online )
89. Jimmy Linton, „  Zarządzanie i wykorzystanie płatków krzemiennych z Grand-Pressigny w późnym neolicie między obszarem produkcyjnym a jeziorem Neuchâtel  ”, Biuletyn Towarzystwa Prehistorycznego we Francji , tom.  111 n O  22014, s.  291-305 ( prezentacja online )
90. Marc Azéma i Laurent Brasier, Piękna księga prehistorii: Od Toumaï do Lascaux 4 , Dunod ,2016, 420  pkt. ( ISBN  978-2-10-075789-3 , prezentacja online )
91. Inwentarze Universalis. Grecja , obj.  3, Encyklopedia Universalis,2014( ISBN  978-2-85229-134-8 , prezentacja online )
92. Jeannine Léon Leurquin, Prehistoryczny i protohistoryczny Atlas Sardynii , L'Harmattan ,1996, 288  s. ( ISBN  978-2-7384-4826-2 , prezentacja online )
94. Jean Tulard, Historia Krety , Que sais-je?,1978, 128  pkt. ( ISBN  978-2-13-065663-0 , prezentacja online )
95. Gabriel Camps, „  Terrina et le terrinien. Badania nad chalcolithic Korsyki  ”, Wydawnictwa Szkoły Francuskiej w Rzymie , n o  109,1988( prezentacja online )
96. Paul Ambert, „  Prehistoryczne kopalnie Cabrières (Hérault): piętnaście lat badań. Stan sprawy  ”, Biuletyn Francuskiego Towarzystwa Prehistorycznego , t.  92, n o  4,1995, s.  499-508 ( prezentacja online )
97. Emmanuel Anati, „  Droga życia zapisana w sztuce naskalnej Valcamonica  ” , w muzeum Underslös
98. (en) Carl Waldman i Catherine Mason , Encyclopedia of European Peoples , Infobase Publishing ,2006, 955  s. ( ISBN  978-1-4381-2918-1 , prezentacja online ) , s.  225
99. Jan GP Best, Niania MW de Vries, Interakcja i akulturacja na Morzu Śródziemnym: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19-23 listopada 1980 , t.  3, Wydawnictwo John Benjamins,1982, 238  s. ( ISBN  978-90-6032-195-9 , prezentacja online )
100. Jeremy Black, Wojna: krótka historia , A&C Black,2014, 192  pkt. ( ISBN  978-1-4411-7953-1 , prezentacja online )
101. Robin Melrose, Religia w Wielkiej Brytanii od megalitów do Artura: eksploracja archeologiczna i mitologiczna , McFarland ,2016, 284  s. ( ISBN  978-1-4766-6360-9 , prezentacja online )
102. Jean-Paul Demoule Dominique Garcia, Alain Schnapp, op. cit , s.  244 .
103. Needham, S., "  Chronologia i periodyzacja w brytyjskiej epoki brązu  ," Acta Archaeologica , n o  67,1996, s.  121–140
104. W. Waldren, „  Nowy megalityczny dolmen z Balearów na Majorce: jego datowanie radiowęglowe i artefakty  ”, Oxford Journal of Archeology , tom.  20 N O  3,2002( prezentacja online )