Karol Śmiały

Karol Śmiały
Rysunek.
Karol Śmiały Rogier van der Weyden , ok. 1462. Olej na drewnie, Gemäldegalerie , Berlin .
Tytuł
Książę Burgundii
15 czerwca 1467 - 5 stycznia 1477
( 9 lat, 6 miesięcy i 21 dni )
Poprzednik Filip Dobry
Następca Maria Burgundzka
Książę Gelderland i hrabia Zutphen
23 lutego 1473 - 5 stycznia 1477
( 3 lata, 10 miesięcy i 13 dni )
Poprzednik Arnold z Gelderland
Następca Maria Burgundzka
Hrabia Charolais
1433 - 1477
Poprzednik Filip Dobry
Następca Maria Burgundzka
Biografia
Dynastia Valois-Burgundy
Imię urodzenia Karol-Martin z Burgundii
Data urodzenia 10 listopada 1433
Miejsce urodzenia Pałac Książąt Burgundii , Dijon Księstwo Burgundii
Data zgonu 5 stycznia 1477
Miejsce śmierci Nancy Księstwo Lotaryngii
 
Pogrzeb Kościół Matki Bożej z Brugii
Ojciec Filip Dobry
Matka Izabela Portugalii
Rodzeństwo Corneille de Bourgogne
Antoine z Burgundii
Dawid z Burgundii
Baudouin z Burgundii
Rafael z Burgundii
Filip z Burgundii
Wspólny Katarzyna francuska
Isabelle de Bourbon
Małgorzata z Yorku
Dzieci Maria Burgundzka
Podpis Karola Śmiałego
Karol Śmiały
Książęta Burgundii

Karol Burgund , znany jako Charles le Bold lub Charles le Travaillant , lepiej znany pod swoim pośmiertnym przezwiskiem Karol Śmiały , urodzony10 listopada 1433w Dijon i zmarł dnia5 stycznia 1477niedaleko Nancy , jest, po Philippe le Bold , Jean sans Peur i Philippe le Bon , czwarty i ostatni książę Burgundii z rodu Valois , pan i władca zbioru prowincji znanych dziś pod nazwą państwa Burgundii .

Po wyróżnieniu się, w 1465 r. , podczas publicznego Ligue du Bien , koalicji utworzonej przeciwko królowi Francji , Karol Śmiały wstąpił na burgundzki tron ​​w 1467 r. , po śmierci swojego ojca. Uważając się za pełnoprawnego suwerena, jego rządy naznaczone są nieustannymi starciami z kuzynem Ludwikiem XI , który rości sobie prawo zwierzchnictwa nad częścią swojej ziemi, która ma przejść pod panowanie Francji . W tym samym czasie zbliżył się do cesarza Fryderyka III i króla Anglii Edwarda IV z Yorku , którego siostrę poślubił . Podobnie jak jego ojciec, jest jednym z najpotężniejszych książąt w chrześcijaństwie , w szczególności dzięki bogactwu swoich terytoriów i prestiżowi dworu.

Dążąc na próżno do uzyskania tytułu „  Króla Rzymian  ”, zajął się reformą administracyjną swojego państwa, które skonsolidował, starając się uczynić z niego ciągłą jednostkę geograficzną i polityczną, poprzez swoje północne i południowe posiadłości (co uczynił zdobywając Górną Alzację, a następnie anektując Lotaryngię ), aby ostatecznie wznieść je w niezależne królestwo , wskrzeszając dawną Lotaryngię .

Jej nieproporcjonalne ambicje spotykają się w Europie z dużym sprzeciwem . Pod koniec jego panowania wojny burgundzkie skonfrontowały go z konfederatami szwajcarskimi , lotaryńczykami i alzatami . Koalicja, wspierane finansowo przez Ludwika XI , kończy się o tym lepiej od niego w bitwie pod Nancy S”5 stycznia 1477, podczas którego zostaje zabity.

Pozostawia jedyną córkę Marię , która chcąc stawić czoła roszczeniom króla Francji, poślubia arcyksięcia Maksymiliana austriackiego , pierwszego etapu stuletniej rywalizacji Francji z Habsburgami .

Biografia

Dzieciństwo

Urodzony 10 lub 11 listopada 1433 roku w pałacu książąt Burgundii w Dijon , Karol jest trzecim synem, który został najstarszy po przedwczesnej śmierci dwóch pierwszych, Antoine i Josse, księcia Burgundii Filipa III (Philippe le Bon) (1396 - 1467) i jego trzecia żona Izabela Portugalska (1397 - 1472), córka króla Portugalii Jana I st .

Karol otrzymał tytuł hrabiego Charolais, który pod rządami książąt burgundzkich Valois był zarezerwowany dla dziedzica stanów burgundzkich .

W wieku trzech tygodni jego ojciec uczynił go rycerzem Złotego Runa podczas trzeciego kapituły zakonu, który odbył się w Dijon 30 listopada , w dzień św. Andrzeja , patrona Burgundii . Od pierwszego roku miał własny dom prowadzony przez swoją gospodynię, Madame de Villers La Faye.

Karol wychował się w burgundzkiej Holandii , zespole prowincji tworzących północną część państwa burgundzkiego i odpowiadających współczesnym krajom Belgii i Holandii (a także francuskiemu Nord-Pas-de-Calais ).
Wychowawcami Karola, ówczesnego hrabiego Charolais , są Jean IV d'Auxy , były żołnierz wojny stuletniej , który nauczył go sztuki wojennej oraz Antoine Haneron  (nl), który został wybrany na nauczyciela i uczy go zarządzanie władzą, mówienie po angielsku, a także kilka słów po włosku i portugalsku .
Dorastał ze swoimi kuzynami, dziećmi ciotki Marie de Bourgogne (zm. 1463), żony księcia Adolphe de Clèves  :

Pierwsze kroki w polityce

W 1452 , kiedy miał zaledwie dziewiętnaście lat i był jeszcze tylko hrabią Charolais , brutalnie stłumił powstanie Flemingów podczas buntu w Gandawie w burgundzkich Niderlandach i znalazł się w walce.de Rupelmonde  (en) oraz w bitwie pod Gavere . W Brukseli organizowany jest duży turniej rycerski .

Kilka lat później, we wrześniu 1456 roku , ma miejsce wydarzenie, które ostatecznie będzie miało katastrofalne skutki zarówno dla Karola, jak i dla państwa burgundzkiego: delfin Francji i przyszły Ludwik XI , uciekając przed ojcowską mściwością, szuka schronienia w Burgundii. Jego kuzyn Philippe le Bon , do którego szuka azylu w Brukseli , przyznaje mu roczną emeryturę w wysokości 48 000  funtów. Otrzymał także rezydencję w Château de Genappe na południu Brukseli w Brabancji Walońskiej .

Delfin Ludwik pozostał tam aż do śmierci Karola VII (22 lipca 1461). W ciągu tych prawie pięciu lat Genappe staje się „siedzibą europejskiej potęgi” . Delfin na wygnaniu obserwuje intrygi burgundzkiego dworu, bada umysły tworzących go, usiłuje uwieść tych, którzy mogą mu się przydać, dyskretnie dostrzega mocne i słabe strony wciąż kruchego państwa.

Początkowe sukcesy

Podczas gdy starzejący się Filip Dobry rządzi bogatymi, ale odmiennymi ziemiami, które tworzą państwo burgundzkie, jego syn Karol staje na czele Ligi Dobra Publicznego, która została utworzona przeciwko Ludwikowi  XI , z jednej strony, ponieważ chciał on ograniczyć niezależność jego najpotężniejszych wasali (Burgundia, Bretania , Burbon ), az drugiej strony do ziemi ( Pikardia dla księcia Burgundii) lub pieniędzy (dla króla René, księcia Andegawenii ).

ten 16 lipca 1465, bitwa pod Montlhéry (między armią dowodzoną przez Ludwika  XI a armią burgundzką hrabiego Charolais) okazuje się szczególnie chaotyczna: natomiast hrabiego Saint-Pol (awangardy burgundzkiej), który zgodnie z planem początkowy, musiał się wycofać w przypadku ataku armii królewskiej, odmawia tego i jest przez nią przewracany, kawalerowie hrabiego Maine (lewe skrzydło armii królewskiej) wszyscy razem uciekają tuż przed starciem z armią królewską. korpus wojskowy dowodzony osobiście przez Charolaisa, który widząc, że jest już zwycięski, rzucił się za nimi w pogoń tak daleko od pola bitwy, że już tak naprawdę nie brał w niej udziału, co przerodziło się w zagmatwaną walkę między oddziałami Antoine de Bourgogne (przyrodniego brata). Charolais) i króla. Ludwik  XI , chwila podana za zmarłych, w końcu zebrał swoje wojska i zmusił Burgundów do odwrotu… zanim wieczór przerwał walki.

Dzień po dniu każda ze stron ogłasza zwycięstwo: Charolais uważa, że ​​wygrał, ponieważ jego armia nadal kontroluje pole bitwy; ze swojej strony Ludwik  XI , który uznał, że lepiej jest rozbić obóz w nocy, bez przeszkód sprowadził swoją armię z powrotem do Paryża i został tam okrzyknięty zwycięzcą.
Po Montlhéry, hrabia de Charolais (przyszły Karol Śmiały) był, według Commynesa , tak przekonany, że jego „zwycięstwo” zawdzięczał jego inteligencji taktycznej, że później odmówił jakiejkolwiek rady. Trzy dni po bitwie armia bretońska w końcu połączyła się z armią Bourguignon; dołączają do nich inni książęta Ligi (w tym książę Lotaryngii ); miesiąc później oblegali Paryż . Ale po kilku tygodniach, brak pokarmu na stronie ligi i zdobycie Normandii przez księcia Burbon w imieniu Ludwika  XI zmusiła obie strony do podpisania traktatu Conflans na5 października 1465, na mocy której książę Burgundii odzyskuje miasta Sommy , w szczególności Amiens , Abbeville , Guînes i Saint-Quentin , ale także hrabstwo Boulogne , podczas gdy Normandia jest oficjalnie scedowana przez Ludwika  XI na rzecz jego młodszego brata Karola , Duke of Berry (który był częścią Leaguers).

ten 25 sierpnia 1466, Karol szturmuje i pali Dinant nad brzegiem Mozy , w buncie przeciwko protektoratowi burgundzkiemu. W ten sposób ma nadzieję zdusić pragnienie niepodległości księstwa Liège , ziemi Kościoła, której kontrola jest niezbędna dla zjednoczenia Niderlandów Burgundów, ale która podważa autorytet tego, który Philippe le Bon umieścił na tronie biskupim: księcia -biskup Louis de Bourbon , jego siostrzeniec. Mieszkańcy Liege wydają się słyszeć lekcję z Dinant, ponieważ od10 września 1466, uznają oni w traktacie Oleye, księcia Burgundii, za „dziedzicznego prawnika Liege”, to znaczy za świeckiego pana odpowiedzialnego za obronę doczesnego biskupstwa. W ten sposób to, co było tylko protektoratem, staje się w rzeczywistości prawdziwym panowaniem burgundzkim rozciągającym się na Liège i wszystkie terytoria księstwa.

Mistrz państwa burgundzkiego

Filip Dobry umiera dalej15 czerwca 1467. Karol dziedziczy księstwo burgundzkie , a także wszystkie tytuły i posiadłości swojego ojca: księcia Brabancji i Lothier , Limburga , Luksemburga , hrabiego Flandrii , Artois , palatyna burgundzkiego , Hainaut , Holandii , Zelandii , Namuru , markiza Imperium Święty , Pan Fryzji . Jest pierwszym, a nawet dwukrotnie rówieśnikiem Francji (za Burgundię i Flandrię), ale poza kampaniami przebywa w Brugii , Brukseli i Mechelen . Swoją potęgę i roszczenia wspiera potężna armia zawodowa, wzmocniona nierzetelnymi najemnikami ze wszystkich krajów Europy. Charles de Valois-Bourgogne kontynuuje tę samą politykę, co jego poprzednicy: dążenie do suwerennej niepodległości państwa burgundzkiego wobec królestwa Francji i, aby temu przeciwdziałać, sojusz z królestwem Anglii w wojnie stuletniej . Jego najgorętszym życzeniem jest połączenie w jedno królestwo jego ziem dwóch Burgundów (lub „kraju poza”) i jego posiadłości z północy: Pikardii , Artois , Boulonnais , Flandrii i innych burgundzkich Niderlandów (lub „pays de par-deçà”). ”), aby odtworzyć środkowe królestwo między Francją a Cesarstwem Germańskim.

Philippe le Bon nie umarł od trzech miesięcy, odkąd jego syn został zmuszony do stłumienia buntu mieszkańców Liege. On miażdży ich w bitwie pod Brustem niedaleko Sint-Truiden na28 października 1467.

w Październik 1468Ludwik XI w obawie przed wskrzeszeniem Ligi Dobra Publicznego i desantem armii angielskiej dla jej poparcia,  przybywa do Peronne , ówczesnej siedziby księcia, aby przedyskutować porozumienie pokojowe. W zamian za to Karol z Burgundii chciał uzyskać potwierdzenie linii Somme i suwerennej jurysdykcji nad swoimi francuskimi lennami. Chociaż negocjacje nie są dalekie od zakończenia, Charles ze złością dowiaduje się, że Liège, najwyraźniej zachęcone przez francuskich emisariuszy, ponownie się zbuntowało. Następnie zamknął drzwi zamku, a drzwi miasta Péronne i Ludwik  XI , de facto jeniec i obawiający się o swoje życie, zgodził się podpisać traktat na warunkach burgundzkich i towarzyszyć Karolowi w wyprawie karnej, którą rozpoczął. zbuntowane miasto.

Pomimo niespodziewanego ataku sześciuset Franchimontois i podążania za nim, Charles zdobył Liège bez zadawania ciosu.30 października 1468i - w obecności Ludwika  XI , prawdopodobnego inicjatora rewolty - dostarcza go do splądrowania i podpalenia, zanim zostanie zrównany z ziemią (w celu zapieczętowania w ten sposób w jednym bloku wszystkich "krajów spoza"). To plądrowanie wzbudza, od Holandii po Alzację , dezaprobatę miast nadreńskich .

w maj 1469na mocy traktatu w Saint-Omer ubogi książę Austrii Zygmunt Habsburg oddał za 50.000 florenów z Renu , jego posiadłości Górnej Alzacji , Brisgau i margrabiego badeńskiego księciu Burgundii (dokładniej: landgraviat d'Alsace, hrabstwo Ferrette , cztery Waldstetten lub „miasta leśne”, hrabstwo Hauenstein  (of) i miasto Brisach ).

Od końca października 1469, czyli rok po pokoju przysięgłego w Traktacie Péronne z14 października 1468, dwaj sygnatariusze tego jednego toczą polityczny pojedynek na śmierć i życie: panowanie Śmiałego to już nic innego jak prawie nieprzerwana kontynuacja wojen przeciwko królowi Francji i jego sojusznikom, przekupionym przez króla Francji. Aby oprzeć się Ludwikowi  XI , Karol próbował sprzymierzyć się czasami z cesarzem germańskim Fryderykiem III Habsburgiem , czasami z Edwardem IV z Anglii .

w Listopad 1471, zgodnie z „klauzulą ​​braku szacunku” zawartą w traktacie z Péronne (który ze swej strony Ludwik  XI anulował rok wcześniej), Karol Śmiały ogłasza się uwolnionym spod zwierzchnictwa króla Francji. Postrzegając siebie jako suwerena na mocy boskiego prawa i pracując z całych sił, aby przekształcić swoje rozproszone posiadłości w zjednoczone i scentralizowane państwo, stanowi zatem stałe wyzwanie dla króla Francji. To pragnienie, aby nie być dłużej wasalem, nawet teoretycznym, tego jednego lub germańskiego cesarza rzymskiego, świadczy (między innymi) o tym, że Karol kazał wykonać złoty diadem, ozdobiony szafirami, rubinami miotły i zwieńczony formą żółtego aksamit haftowany perłami, na którego szczycie znajduje się ogromny rubin osadzony w złotym ozdobie.

Ale jego obsesyjna troska o stworzenie za wszelką cenę (kosztem sąsiadów z Niemiec, Lotaryngii i Austrii) wielkiego nadreńskiego królestwa, o którym marzy, odstraszy go od sympatii i poparcia cesarza germańskiego Fryderyka III i króla Anglii. Edwarda IV , jednocześnie trwoniąc zasoby własne i państwowe. Co więcej, oni coraz bardziej niechętnie finansują jej wysiłek wojenny. Jeśli burżuazja (bogaci kupcy lub prości rzemieślnicy) z dużych miast Flandrii i innych prowincji Niderlandów Burgundzkich przestali go wspierać lub wspierali go coraz mniej, to dlatego, że Karol z Burgundii pomieszał się z nim. jest rycerski, nie liczy się z nimi i odmawia przyznania się do rosnącej siły tych demokratów przed listem, który sprzeciwia się jego poglądom. Ta polityka doprowadzi go do upadku.

Narodziny niebezpieczeństw

W latach 70. XIV wieku Karol przeżył szereg niepowodzeń, w których odczuliśmy wpływ Ludwika  XI, który wszelkimi możliwymi sposobami inspirował, pomagał i finansował wrogów księcia Burgundii.

W 1472 roku, latem, Karol rozpoczął operację wojskową, podczas której zmasakrował ludność Nesle, ale nie udało mu się zdobyć Beauvais , dzielnie bronionego przez jego mieszkańców, w tym Jeanne Hachette , podczas pustoszenia Santerre , Beauvaisis i kraju Caux .

W 1473 r. podczas konferencji w Trewirze między30 września i 25 listopadaCesarz Fryderyk III Świętego Cesarstwa odmawia pomocy Karolowi Śmiałemu w wyborze „Króla Rzymian”, aby uczynić go swoim następcą. Zgodził się jednak na utworzenie niezależnego królestwa Burgundii ze swoimi posiadłościami w imperium. Cesarz zgodził się również na objęcie suwerennością tego królestwa Burgundii Księstwa Lotaryngii , Księstwa Sabaudii (które następnie obejmowało Piemont , Bresse , Bugey , zachodnią Szwajcarię , z Genewą i Lozanną ), Księstwo Kleve , biskupstwa w Utrechcie , Liège , Toul i Verdun . Księżna Sabaudii ( Francja Yolande ), a także książę Clèves i sześciu biskupów zostaliby wasalami króla Burgundii. Karol domagał się również suwerenności Burgundii nad szwajcarskimi kantonami. Cesarz jednak zerwał rozmowy jeszcze w przeddzień koronacji i uciekł na noc konno, a następnie łodzią po Mozeli ze swoim synem Maksymilianem, który w ramach umowy miał poślubić Marię de Bourgogne .

w Czerwiec 1475Karol wyrzeka się oblężenia Neuss – podjętego w celu zapewnienia burgundzkiego protektoratu nad elektoratem Kolonii i całej dolnej części doliny Renu – bez rozstrzygającego sukcesu i z armią bardzo osłabioną dziesięcioma miesiącami prób i próżnych oblężeń.

w Lipiec 1475, zebrane w Brugii, prowincje składowe Niderlandów Burgundzkich odmówiły swojemu suwerenowi dalszej pomocy finansowej.

w Sierpień 1475, Edward IV Anglii akceptuje oferuje spokój Ludwika  XI i przez pięć tysięcy koron wypłacanych przez niego podpisuje traktat Picquigny , po której ponownie-wyrusza do Anglii ze swoją armią (wylądowaliśmy w Calais dwa miesiące wcześniej, aby połączyć siły z armią burgundzką, która następnie niewybaczalnie zawiodła). Karol, który w 1474 r. próbował wskrzesić wojnę stuletnią, formalnie sprzymierzając się ze swoim szwagrem, królem Anglii i przekonując go do inwazji na Francję, tracąc w ten sposób ostatniego ważnego sojusznika.

Aneksja Geldrii i Lotaryngii

Pomimo tych niepowodzeń Karol Burgundczyk uparcie wykorzystywał każdą okazję do ekspansji terytorialnej swoich stanów. Tak więc w lipcu iSierpień 1473przejmuje Księstwo Guldenów , położone po obu stronach Bas-Rhinu, powiększając tym samym Niderlandy Burgundzkie .
Ale jej głównym celem pozostaje oczywiście zebranie w geograficzną i polityczną całość dwóch części (z jednej strony Burgundów, z drugiej Niderlandów Burgundzkich) tworzących jej państwa. Niewątpliwie dlatego latem 1475 r. porywa armię, którą planował użyć wraz z nowo wylądowanym Edwardem IV Anglii przeciwko królowi Francji i używa jej raczej do podboju Lotaryngii , po umiejętnym oddaniu przez Ludwika  XI go (w Traktacie Soleuvre ,13 września 1475) zostawiłeś na tym wolne ręce.

Po miesięcznym oblężeniu Charles wygrał w Nancy on 30 listopada 1475 r. ten18 grudnia, ogłasza Lotaryńczykom, że uczyni to miasto swoją stolicą, sugerując, że będzie to stolica jego królestwa. Jeśli chodzi o podbój Lotaryngii, chociaż odmawiając praw prawowitego księcia, Karol nie dodał do swojego tytułu tytułu księcia Lotaryngii, chociaż przyjął tytuł księcia Guelderów po aneksji tego księstwa. Prawdopodobnie uważał, że od władcy lothier, przyjętej przez ojca po zdobyciu Brabant, stanowiło jego podbojów, ponieważ dwa warunki Lothieru i Lotaryngii obie pochodzą z Lotaryngii , byłego wyznaczającego Dolnej Lotharingie , drugi wyznaczającego Haute- Lotaryngie .

Liga jej wrogów - zasadniczo Dolna Unia czterech cesarskich miast w regionie Górnego Renu  : Strasburga , Bazylei , Colmaru i Sélestatu , Zygmunta Austrii, Berna (pod kierownictwem Niklausa von Diesbacha) i innych Konfederatów Szwajcarskich , wreszcie, jeśli nie uporządkowanie, to przynajmniej wzmocnienie całości, Ludwika  XI - przypieczętowanego traktatem w Konstancji  (w) (marzec-kwiecień iCzerwiec 1474), nie da mu czasu na zrealizowanie marzenia o byciu wreszcie na czele królestwa.

Rewolty przeciwko dominacji burgundzkiej

Alzacja powstali przeciwko Charles zwłaszcza ze względu na złe zarządzanie jego komornika , Peter von Hagenbach a także jego odmowa sprzedaży na arcyksięcia Zygmunta Austrii przez jeszcze wyższych cen, że kupił go od niego. Tak zaczęło się jesienią 1474 roku to, co znamy jako wojny burgundzkie .

Berno , Lucerna i inni członkowie Konfederacji Kantonów Szwajcarskich , zachęcani i finansowani przez Ludwika  XI , wypowiadają wojnę księciu Burgundii .25 października 1474, następnie do swego sojusznika Jacques de Savoie (hrabiego Romont , barona Vaud i szwagra Yolande de France , księżnej-regentki Sabaudii )14 października 1475.

Konfederaci Szwajcarscy zdobyli najpierw kilka miast i warowni ( Cerlier w Sabaudii , Héricourt i Pontarlier w hrabstwie Burgundia ), a następnie najechali całe Vaud . W ich ręce wpadają jeden po drugim Wnuk , Orbe , Blamont , Morat , Estavayer , Yverdon .

Podwójna porażka ze Szwajcarami

Karol, odpowiadając na wezwanie swoich sojuszników i wasali, postanawia położyć kres Konfederatom i wyrusza z nimi na wojnę . Zostawia Nancy11 stycznia 1476ale zbyt pewny siebie popełnił podwójny błąd, nie doceniając wojennej wartości Szwajcarów i szkodliwego wpływu opóźnionych płatności na nastroje włoskich najemników, którzy stanowili znaczną część jego sił. Został pobity przez Konfederatów najpierw w Grandson , 2 marca tego samego roku, gdzie jego oddziały zostały rozwiązane, a następnie szczególnie w Murten , 22 czerwca , gdzie jego armia została pocięta na kawałki.

Następnie osiadł w Lyonie , gdzie Ludwik  XI delektował się pogromem burgundzkim, który nie kosztował go nikogo z własnych wojsk, ale mnóstwo pieniędzy: według kronikarza Philippe de Commynes , Ludwik zapłacił w sumie prawie milion florenów znad Renu do kantonów szwajcarskich; aby docenić znaczenie tej sumy, należy ją odnieść do 50 000 florenów, za które Karol Śmiały uzyskał cesję Górnej Alzacji i Brisgau.

Ostateczny upadek

w Październik 1476, z odtworzoną armią z jakiegokolwiek powodu, Karol Śmiały, który chce uratować myślnik Lotaryngii między Burgundami a jej północnymi stanami, wznawia oblężenie przed Nancy , przejętą w międzyczasie przez księcia Lotaryngii René II . Tam, odmawiając powrotu do swojego Księstwa Luksemburga , został zabity5 stycznia 1477podczas bitwy toczącej się na południe od miasta .

Podczas tej bitwy, przeważająca liczbowa przewaga koalicji Lorraine i wojsk szwajcarskich jest podkreślona przez zdradę jednego z adiutantów z Śmiały, Nicolas de Montfort , alias do hrabiego Campobasso , który właśnie przeszedł na stronę wroga z jego włócznie i jego najemnicy. Również armia burgundzkie szybko zostaje przytłoczona. To, co z niego zostało, spadło z powrotem w kierunku mostu Bouxières-aux-Dames, który powinien pozwolić mu uciec w kierunku Metz . Ale Nicolas de Montfort czeka tam na swoją zemstę. Wierząc, że jeźdźcy tego ostatniego pozostali wierni sprawie burgundzkiej i że są tam po to, by zapewnić im swobodne przejście przez most, Burgundowie ruszają naprzód, pewni siebie, ale Nicolas de Montfort masakruje zbiegów i ścigających ich Szwajcarów. Ponadto wyjście z garnizonu Nancy dopełniło rozproszenia wojsk Boldów.

Dwa dni po bitwie znaleziono nagie ciało księcia Karola na skraju bagnistego stawu zwanego „stawem Saint-Jean”, w obecnym miejscu Place de la Croix de Bourgogne w Nancy: czaszka rozdarła się po zęby uderzeniem halabardy i policzek nadgryziony przez wilki. Nikt nie może powiedzieć z całą pewnością, kto w anonimowej żołnierce zadał mu śmiertelny cios, ale tradycja mówi, że nieznany żołnierz nazwiskiem Claude de Bauzémont rzucił się na niego, nie rozpoznając go; Charles krzyknąłby „Ratuj księcia Burgundii!” "Ale ten krzyk, rozumiany jako" Niech żyje książę Burgundii! Spowodowałoby to natychmiastowe zabicie Karola przez tego żołnierza. Prosty krzyż, pośrodku tego placu, przez długi czas oznaczał miejsce jego śmierci (pamięć zastąpiona później pomnikiem zbudowanym ku czci księcia René II Lotaryngii ). Zredukowana do Nancy, Okruchy Bold jest narażona na łóżku z parady w domu George'a Marqueix na n °  30 na High Street .

Tak zakończył się wielki neolotaryński sen: pragnąc zbyt wiele, Karol stracił wszystko.

Grób

Charles de Valois-Bourgogne został, zgodnie z życzeniem księcia René, pochowany na nekropolii książąt Lotaryngii. Jego ciało zostało złożone w jodłowej trumnie, w posadzce kaplicy Saint-Sébastien, kolegiaty Saint-Georges w Nancy (obecnie brak). Sposób dla René z Lotaryngii na upamiętnienie jego zwycięstwa, ale także na to, by ciało Śmiałego nie dołączyło do rodzinnej nekropolii w Champmol , pozbawiając w ten sposób księcia przodków i dynastycznej pamięci pogrzebowej. Traktat Middelburg (1501) przewiduje restytucji jego ciała do Burgundów, a Christine Danii wykonany tej klauzuli w 1550 roku, na wniosek Charles Quint .

Szczątki zostały przeniesione przez Antoine de Beaulaincourt, króla herbowego Złotego Runa, do kościoła Matki Bożej z Brugii , na24 września 1550. Od tamtego czasu spoczywa w grobowcu, który Filip II , syn Karola V, wzniósł dla swojego pradziadka w 1558 roku. Obok niej pojawia się grób Marii Burgundii , która zmarła w 1482 roku pięć lat po swoim ojcu.

Dziedziczenie

Po śmierci Karola ostatni książę Valois-Bourgogne, król Ludwik  XI , pozbył się wreszcie swego potężnego rywala, który od Péronne do Liège w październiku 1468 r. trzymał go na łasce przez około trzy tygodnie i że on sam wydostać się z traktatu w Peronne , skazany za zbrodnię wgrudzień 1470 - przejmuje Pikardię , hrabstwo Boulogne, a zwłaszcza księstwo Burgundii podczas wojny o sukcesję Burgundii , aneksję potwierdzoną kilka lat później nowym traktatem z Arras ,23 grudnia 1482.

Tymczasem Margaret Yorku , wdowa Karol Zuchwały i ochronnej księżnej Marii z Burgundii popycha ten jeden wyjątkowy dziedziczka (Śmiały) poślubić przyszłość cesarz Maksymilian I st Habsburg (1459/19). Obchodzono w Gandawie w dniu19 sierpnia 1477, małżeństwo definitywnie powoduje, że Francja traci Niderlandy Burgundzkie, a właściwie całą północną część państw burgundzkich (belgijską, luksemburską, niemiecką lub „rzymsko-germańską”), do której korona francuska nie ma prawa.

W 1493 roku Karol VIII postanowił zrezygnować z córką z Maksymiliana I pierwszego Habsburga poślubić Annę Bretanii, cesarz odzyskana traktat Senlis  : Flandria, Artois, Franche-Comte i Charolaise.

Dziedzictwo Karola Śmiałego przez kilka pokoleń było przedmiotem licznych bitew między królami Francji a dynastią Habsburgów Austrii i Hiszpanii . Minie dwa stulecia, zanim hrabstwo Burgundia - znane jako "Franche-Comté", ponieważ kraj imperium - zostało oderwane od Habsburgów Austrii i Hiszpanii przez Ludwika XIV na mocy traktatu w Nijmegen w 1678 roku i ostatecznie przyłączone do Francji.

Osobowość

Według flamandzkiego kronikarza Georgesa Chastelaina , młody Karol Burgundii był przesiąknięty cechami: prostolinijny, szczery, pobożny, hojny w jałmużnie, wierny żonie, zaznajomiony i radosny z rodziną, zawsze unikający najmniejszej zniewagi. było. Był to bowiem człowiek o wyjątkowej odwadze. Był też człowiekiem bardzo wykształconym, obdarzonym bardzo wielką siłą pracy. Grał na harfie, komponował pieśni i motety . Był protektorem szkoły burgundzkiej skupiającej kompozytorów , którzy następnie utworzyli słynną szkołę francusko-flamandzką .

Jednak z czasem rozwinęły się inne cechy charakteru. Wykazywał gwałtowny i impulsywny charakter. Chętnie uciekał się do siły i wojny, aby uzyskać to, czego chciał, ale kochał ją dla siebie. Dla Ludwika  XI wojna była niczym innym jak prozaiczną działalnością, pozbawioną samoistnej wartości i służącą ambicjom politycznym, od której wolał dyplomację. Dla Karola wojna przekroczyła miarę sposobu podboju, by przybrać niemal święty charakter i została wzbogacona wszystkimi mitami zebranymi w tradycjach pogańskich lub chrześcijańskich: znamy jego pasję do największego zdobywcy, Aleksandra , jego entuzjazm dla z Krucjaty i pojedyncze bitwy. Dla Karola pole bitwy stanowiło uprzywilejowaną przestrzeń indywidualnej sprawności, dzięki której człowiek przekroczył samego siebie i nauczył się, kosztem cierpienia fizycznego lub moralnego, panowania nad swoim ciałem i duchem. Philippe de Commynes zapewnia nas, że książę Burgundii z 1472 r. składał świadectwa okrucieństwa, do którego do tej pory nie był przyzwyczajony.

Co więcej, stając się księciem Burgundii, stopniowo tracił poczucie rzeczywistości i oddawał się wielkiej dumie, którą potępił Thomas Basin  : „Był z siebie tak dumny, że nie szczędził, nie szanował ani nie bał się nikogo” .

W rzeczywistości jego brawurowy i przedsiębiorczy temperament znajduje odzwierciedlenie w jego motto: „Mam to piętno” , czyli: „Podjąłem się” . Przyjął to motto, gdy jego żona, Isabelle de Bourbon, błagała go, aby zrezygnował ze swoich wojennych projektów w czasie wojny dla dobra publicznego .

Przezwisko

Silna osobowość Duke, wszyscy kronikarze opisują jako surowy charakter, cnotliwy i bezwzględny, pobożny i Wstydliwego, ożywione poczuciem honoru pogarsza, zachęca swoich współczesnych - w XV th  century - aby przypisać pseudonimów: więc oni go nazywają „Robotnika ”, „Śmiały” czy nawet „Groźny” czy „Wojownik”, a nawet „Śmiały”, bo termin ten spotykany jest już około 1484 roku pod piórem kronikarza Thomasa Basina , biskupa Lisieux .

Jeśli jednak wspomnieć o tych kwalifikacjach, żaden z kronikarzy XV -go  wieku zastosowań systematycznie i w swoich pismach, książę pojawia się przede wszystkim pod nazwą „Karola Burgunda”.

Dodanie stałego pseudonimu jest więc konieczne bardzo powoli:

Pochodzenie

Karol Śmiały jest burgundzkim księciem francuskiej krwi królewskiej , potomkiem i bezpośrednim spadkobiercą czwartego pokolenia króla Francji Jana II Dobrego i Księstwa Burgundii . Poprzez swoją matkę, był dumny, że królewska krew Portugalia, małej syna króla Jana I st Portugalii (bohater Aljubarrota ) i bratankiem jego syna, książęta bohater biorąc Ceuty . Wreszcie, przez matkę jego matki (innymi słowy, jego babki ze strony matki), królowej Filippy z Lancaster , jest on z krwi Plantagenet , potomek króla Anglii Edwarda III , sam wnuka Filipa IV Bela , króla Francji.

Przodkowie Karola Śmiałego
                                       
  32. Filip VI z Francji
 
         
  16. Jan II z Francji  
 
               
  33. Joanna Burgundzka
 
         
  8. Filip II z Burgundii  
 
                     
  34. Jean I er Bohemia
 
         
  17. Pokojówka Luksemburga  
 
               
  35. Elisabeth Przemyślna
 
         
  4. Jean I er Burgundy  
 
                           
  36. Ludwik I st Flandrii
 
         
  18. Ludwik II Flandrii  
 
               
  37. Margaret ja ponownie Burgundia
 
         
  9. Marguerite III Flandrii  
 
                     
  38. Jan III z Brabancji
 
         
  19. Małgorzata z Brabancji  
 
               
  39. Marie d'Évreux
 
         
  2. Filip III Burgundii  
 
                                 
  40. Ludwik II Bawarski
 
         
  20. Ludwik IV Świętego Cesarstwa Rzymskiego  
 
               
  41. Matylda Habsburgów
 
         
  10. Albert I st Hainaut  
 
                     
  42. Wilhelm I st z Hainaut
 
         
  21. Małgorzata II Hainaut  
 
               
  43. Joanna Valois
 
         
  5. Małgorzata Bawarska  
 
                           
  44. Bolesław III Marnotrawny
 
         
  22. Ludwik I st Brzeg  
 
               
  45. Małgorzata Czeska
 
         
  11. Małgorzata de Brzeg  
 
                     
  46. Henryk IV Wierny
 
         
  23. Agnieszka Głogowska  
 
               
  47. Matylda Brandenburska
 
         
  1. Karol Śmiały  
 
                                       
  48. Denis I st Portugalii
 
         
  24. Alfons IV Portugalii  
 
               
  49. Elisabeth z Portugalii
 
         
  12. Pierre I er de Portugal  
 
                     
  50. Sancho IV z Kastylii
 
         
  25. Beatrycze z Kastylii  
 
               
  51. Maria de Molina
 
         
  6. Jean I er de Portugal  
 
                           
  52.
 
         
  26.  
 
               
  53.
 
         
  13. Teresa Lourenço  
 
                     
  54.
 
         
  27.  
 
               
  55.
 
         
  3. Izabela z Portugalii  
 
                                 
  56. Edward II z Anglii
 
         
  28. Edward III z Anglii  
 
               
  57. Izabela Francji
 
         
  14. Jan z Gandawy  
 
                     
  58. Wilhelm I st z Hainaut
 
         
  29. Filip de Hainaut  
 
               
  59. Joanna de Valois
 
         
  7. Filippa z Lancaster  
 
                           
  60. Henryk z Lancaster
 
         
  30. Henri de Grosmont  
 
               
  61. Maud de Chaworth
 
         
  15. Blanche z Lancaster  
 
                     
  62. Henri de Beaumont
 
         
  31. Izabela de Beaumont  
 
               
  63. Alicja Komyńska
 
         
 

Małżeństwa i potomkowie

Karol zawarł trzy małżeństwa:

  1. ożenił się na 19 maja 1440 Katarzyna Francji ( 1428 - 1446 ), córka króla Karola VII Francji (i Marie d'Anjou ); w dniu ślubu jego żona ma dwanaście lat, a on sześć; zmarła w wieku osiemnastu lat;
  2. ożenił się w Lille ,30 października 1454, Izabela Burbon ( 1437 - 1465 ), córka księcia Karola I st Burbon  ; Karol Śmiały wolałby poślubić Annę York (córkę księcia Ryszarda York , bezpośredniego potomka króla Anglii Edwarda III ), ale jego ojciec przypomniał mu warunki traktatu z Arras , zmuszając go do poślubienia księżniczki krew Francji; w każdym razie małżeństwo jest szczęśliwe i rodzi się jego jedyne dziecko, przyszła księżna Maria de Bourgogne .13 lutego 1457 ;
  3. on poślubia 2 lub 3 lipca 1468 rMargaret of York ( 1446 - 1503 ); jest córką księcia Ryszarda Yorku (początku Wojny Róż ) i siostrą Edwarda IV , ówczesnego króla Anglii; ślub jest obchodzony w Damme , zewnętrznym porcie Brugii , przez biskupa Salisbury  ; potem przez dziesięć dni, w samej Brugii , odbywały się wystawne festiwale, które stanowią znakomitą promocję państwa burgundzkiego.

Ojciec Marii z Burgundii , Charles jest pra-dziadek cesarza rzymsko-germańskich i króla Hiszpanii Karola V ( 1500 - 1558 ), w związku z przodkiem Habsburgów Hiszpanii. Rzeczywiście, Maria Burgundzka przekazywane dziedziczne posiadłości - w wielkim niebezpieczeństwie podbite przez Ludwika XI  - ojczyzna Habsburgów z Austrii , jej małżeństwa z przyszłości rzymsko-niemiecki cesarz Maksymilian I st Habsburg ( 1459 - 1519 ); a ich syn Philippe le Beau (1478-1506) poślubił Joannę Aragońską , która urodziła Charlesa Quinta.

Karol Śmiały pozostawiłby naturalne dzieci, ale brakuje źródeł.

Papiery wartościowe

Wszystkie noszone od 1467 do 1477, chyba że zaznaczono inaczej.

Inne państwa pod wpływem

Załączniki

Podstawowe źródła

Bibliografia

Literatura

Powiązane artykuły

Uwagi i referencje

Uwagi

  1. Philippe le Bon , jego ojciec i Jean sans Peur , jego dziadek, nosili ten tytuł, zanim został księciem Burgundii.
  2. Madame de Villers La Faye pozostała osiem lat ze swoim młodym mistrzem.
  3. Przypomnij sobie, że w średniowieczu zwycięstwo na polu bitwy uważano za znak boskiego uznania.
  4. To, co Ludwik  XI kupił od niego dwa lata wcześniej.
  5. W prawie Karol miał dwóch suwerenów, obaj bez tymczasowego zwierzchnika, króla Francji i germańskiego cesarza rzymskiego, od których trzymał swoje posiadłości. nie był zatem prawnie suwerenem, nawet jeśli był de facto i dążył do tego, by stać się nim prawnie. W ten sposób dążył do uzyskania suwerenności swoich lenn francuskich, oświadczając w 1471 r., zgodnie z klauzulą ​​o braku szacunku traktatu peronneńskiego , że jego poddani nie powinni już odwoływać się do parlamentu paryskiego. A dla swoich cesarskich lenn starał się w 1473 r. wznieść je w królestwo przez cesarza; jednak, podobnie jak jego ojciec Filip Dobry, cieszył się nad nimi zwierzchnictwem terytorialnym , co czyniło go niemal niezależnym od cesarza.
  6. Karol jednak nigdy nie był przedstawiony na swojej pieczęci siedzącej na tronie. Użył pieczęci jeździeckiej.
  7. 7 sierpnia 1472 r. Filip de Commynes uciekł z dworu Karola i dołączył do Ludwika  XI .
  8. 4 listopada 1473Antoine Haneron, proboszcz Saint-Donant w Brugii , skierował do markiza de Rothelin, Rodolphe de Hochberg , list, w którym wyszczególnił warunki, w jakich Fryderyk III przyjął konstytucję królestwa Burgundii. Dokument wydany po łacinie w 1937 r. przez H. Steina, Bibliothèque de l'École des Chartes, tom XCVIII , s.  339-341 .
  9. Dziś ten dom już nie istnieje, ale na jego lokalizację wskazuje czarno-biały granitowy bruk z krzyżem Lotaryngii i datą „1477”.
  10. W swoich pamiętnikach Philippe de Commynes zeznał, że dzielnie brał udział w walkach i został ranny podczas bitwy pod Montlhéry w lipcu 1465 .
  11. Z tego podboju, w 1415 roku, miasta Ceuta w Królestwie Maroka , że chrześcijanie osiedlili się po raz pierwszy, militarnie w Afryce . Jest to jeden z największych faktów rycerskich tamtych czasów, należycie odnotowany przez kronikarzy europejskich.
  12. Sirjean sugeruje istnienie rodziny z Burgundii, której pierwszym znanym autorem jest Jean, pochodzący z Graya, nobilitowany przez René duc de Bar w 1464 roku. Jest on jednak współczesny Boldowi.
  13. Frank, ponieważ podlegając Świętemu Cesarstwu Rzymskiemu, jest zwolnione z podatków, które musi płacić każde lenno przyłączone do królestwa Francji.

Bibliografia

  1. Powstali tam Michael Depreter, Moult cruaultéz i nieludzkość. Strategia, sprawiedliwość i propaganda wojenna za Karola Burgunda (1465–1477) , Średniowiecze , Tom CXXI , s.  41-69, 2015
  2. Jego genealogia na stronie Medieval Lands .
  3. Henri Pirenne , Histoire de Belgique , wznowienie BiblioBazaar, LLC, 2008, [ czytaj online ] , s.  290 .
  4. Philippe Contamine i Genevieve Contamine, Around Margaret of Scotland: królowe, księżniczki i damy z XV -go  wieku , H. Champion, 1999 s.  99 .
  5. Bertrand Schnerb, państwo burgundzkie 1363-1477 , Paryż, Perrin, 1999.
  6. Więcej szczegółów na temat tej konfrontacji można znaleźć m.in.: https://fr.vikidia.org/wiki/Louis_XI_contre_Charles_le_T%C3%A9m%C3%A9raire
  7. Wieża „Charles the Bold” w Charolles podtrzymuje pamięć Karola jako hrabiego Charolais (Marcel Dazy, „Wieża Karola Śmiałego”, magazyn Images of Saône-et-Loire , nr 7, grudzień 1970, s. 7-12).
  8. Le Cam 1992 , s.  18.
  9. Jean IV d'Auxy (ur. ok. 1396, † 1474), lord i baron Auxy w Artois , lord Fontaine-sur-Somme , Fumechon itd., był mistrzem kuszników Francji, rycerzem Orderu Złotego Polar .
  10. Został pasowany na rycerza w przeddzień bitwy pod Kravant (31 lipca 1423) po stronie rycerzy angielskich i burgundzkich .
  11. XV-wieczny dyplomata burgundzki: Antoine Haneron (strona 286)
  12. Ten turniej został powtórzony z okazji 75. rocznicy Belgii w Cinquantenaire w lipcu 1905 roku.
  13. Soisson 1997 , s.  102-104.
  14. Kendall 1974 , s.  87.
  15. Kendall 1974, A bardziej ogólnie cały rozdział 9 zatytułowany „Squire of Genappe” .
  16. Philippe de Commynes, Pamiętniki .
  17. Favier 2001 , s.  490.
  18. Favier 2001 , s.  505.
  19. Favier 2001 , s.  562.
  20. Joseph Calmette, Wielcy Książęta Burgundii (Albin Michel, 1949 i czerwiec 1976) s.  242 .
  21. Soisson 1997 , s.  180.
  22. Joseph Calmette, Wielcy Książęta Burgundii (Albin Michel, 1949 i czerwiec 1976), s.  247 .
  23. Favier 2001 , s.  577.
  24. Jean-Louis Kupper i Philippe George, Karol Śmiały, Przemoc i Świętość (Éditions du Perron, czerwiec 2007), s.  20 .
  25. Soisson 1997 , s.  188.
  26. tj.: Waldshut, Laufenburg, Säckingen i Rheinfelden (por. Słownik historyczny Szwajcarii , artykuł „Pokój wieczysty (1474)” ).
  27. Georges-Henri Dumont, Marie de Bourgogne (Fayard, sierpień 1982), s.  109 .
  28. Cam 1992 , s.  134.
  29. Favier 2001 , s.  726-728.
  30. Kendall 1974 , s.  432.
  31. Favier 2001 , s.  724.
  32. JL Kupper i Ph. George, Karol Śmiały, Przemoc i Świętość , Éditions du Perron, 2007, s.  22 .
  33. Cam 1992 , s.  258.
  34. Philippe Contamine, Pays Lorrain , N O  1 "Charles le Temeraire, grabarz i twórca stanu burgundzkich" s.  123-134 .
  35. Patent Letters Ludwika  XI do rozejmu aż do 1 st  maja 1475, La Croix-Saint-Ouen na 13 czerwca 1474 . ( przeczytaj online ).
  36. Favier 2001 , s.  653.
  37. Schelle 1979 , s.  194-200.
  38. Favier 2001 , s.  662.
  39. Jean Favier. Jego interwencja radiowa z23 czerwca 2011w 2 po południu w programie „Au coeur de l'histoire” Franck Ferrand w Europie 1 .
  40. Schelle 1979 , s.  254.
  41. Soisson 1997 , s.  255.
  42. Fabien Niezgoda, Partyzanci Karola Śmiałego w Lotaryngii , Nancy, Le Polémarque,2017, 216  s. ( ISBN  979-10-92525-10-6 ).
  43. Cam 1992 , s.  334.
  44. „Bitwa o Grandson, jej kontekst polityczno-strategiczny”, notatka napisana przez pułkownika Hervé de Wecka https://ashsm.ch/AncienSite/fr/ashsm/documents/CH-1476-Grandson-Site-ASHSM.pdf .
  45. Georges-Henri Dumont, Maria Burgundzka , op. cyt. , s.  122 .
  46. Berno, Bazylea i Strasburg szczególnie naciskały na wojnę, jak napisano w: Bitwa o Grandson, jej kontekst polityczno-strategiczny Pułkownik Hervé de Weck [ czytaj online ] .
  47. Schelle 1979 , s.  221.
  48. Schelle 1979 , s.  222-227.
  49. Favier 2001 , s.  698 i 713.
  50. Jacques Baudoin , Flamboyant rzeźba w Burgundii i Franche-Comté , Utwórz edycje, 1996, [ czytaj online ] , s.  11 .
  51. Kendall 1974 , s.  442.
  52. Schelle 1979 , s.  304.
  53. Favier 2001 , s.  720-722.
  54. Marcel Brion, Charles le Téméraire, Wielki Książę Zachodu (Librairie Jules Tallandier, 1977), Marabout University (1979), s.  298. .
  55. Schelle 1979 , s.  316.
  56. „[…] nieznani ludzie zabili go podczas bitwy pod Nancy (5 stycznia 1477), gdzie Konfederaci przybyli na pomoc swemu sojusznikowi, księciu Lotaryngii. ", Słownik historyczny Szwajcarii (artykuł "Burgundy, wojny", koniec paragrafu 1 - przebieg wydarzeń: [1] ).
  57. Cam 1992 , s.  384.
  58. „Charles the Bold” George'a Minois w Perrin (5 lutego 2015)
  59. Jean-Daniel Pariset "Lorraine w relacjach międzynarodowych na XVI p  wieku" w habsburskiej-Lorraine , połączone Badania pod kierunkiem JP Blejsko, E. Faucher R. Taveneaux Prasy Universitaires de Nancy, 1988 ( ISBN  2-86480 -147-7 ) , s.  51 .
  60. Schelle 1979 , s.  317.
  61. Soisson 1997 , s.  198-199.
  62. François Pernot, hiszpański Franche-Comté , Presses Univ. Franche-Comté, 2003, [ czytaj online ] , s.  355 .
  63. Herman Vander Linden, „Hegemonia europejska – okres włosko-hiszpański”, tom. 10 z historii świata , E. de Boccard, 1936, s.  8 .
  64. Cam 1992 , s.  70.
  65. Cam 1992 , s.  93.
  66. Cam 1992 , s.  135.
  67. Cam 1992 , s.  217.
  68. Cam 1992 , s.  218.
  69. Cam 1992 , s.  234.
  70. Favier 2001 , s.  727.
  71. Jean-Louis Kupper i Philippe George, Karol Śmiały, Przemoc i Świętość , Éditions du Perron, czerwiec 2007, s.  96 .
  72. Le Cam 1992 , s.  87.
  73. Thomas Basin, History of Louis  XI , red. i przekład Charles Samaran, Paryż, 1963, tom 1, s.  169 .
  74. Le Cam 1992 , s.  11.
  75. Soisson 1997 , s.  99-100.
  76. Departmental Archives of the North Alexandre Desplanque, Chrétien César Augusta Dehaisnes Jules Finot, Podsumowanie zapasów Archives Departamentalnych przed 1790 North: n O  3390 do 3665 , Imprimerie de L. Danel, 1895, s.  46 .
  77. Henri Pirenne , Historia Belgii , BiblioBazaar, LLC, 2008, s.  295 .
  78. Archiwum Oddziałowe Północy, op. cyt. , s.  46 .
  79. Patrick Van Kerrebrouck, Nowa historia genealogiczna dostojnego domu Francji , Les Valois , 1990, s.  387 .

Linki zewnętrzne