W lingwistyce , termin proteza (od łacińskiego protez , z kolei od starożytnego greckiego πρόθεσις protez „z przodu”), podjętej w retoryce , oznacza fonetyczną modyfikacji polegającej na dodaniu nie- etymologicznym telefonu (dźwięk) do początek słowa , zwykle w celu łatwiejszego wypowiedzenia.
Z punktu widzenia fonetyki historycznej proteza jest zmianą, która może nastąpić podczas ewolucji słów z języka ojczystego na język potomny. Na przykład grupy spółgłosek [sp], [st] i [sk] inicjały słów łacińskich otrzymane w niektórych językach romańskich ( hiszpański , francuski , portugalski , kataloński , oksytański ), protezy [e]. W języku francuskim [s] oznaczało w niektórych przypadkach: (la) spiritus > (es) e spiritu , (fr) e sprit ; stella > e strella , ed płótno ; schola > e scuela , é cole , szpatułka (m) > (en) é ramię , scutu (m) > e cu .
O ile w językach romańskich na ogół przed spółgłoską występowała proteza samogłoski , to w niektórych językach słowiańskich przed samogłoską była proteza spółgłosek. Według niektórych językoznawców w prasłowiańskim słowie „jabłko” było korespondentem słowa ablъko . W rosyjskim , polskim oraz w środkowo-południowosłowiańskim diasystemie ( bośniackim , chorwackim , czarnogórskim , serbskim , w skrócie BCMS) słowo to zostało poddane protezie [j] : (ru) яблоко ( y abloko), (pl) j abłko , BCMS j abuka , vs (bg) абълка (abalka), język, w którym nie było takiej protezy.
Proteza innej spółgłoski [v] występowała w języku rosyjskim, na przykład w słowie в осемь (vosem ') "osiem", vs (bg) осъм (osam). Ta proteza jest bardziej powszechna w języku białoruskim : в ока [voka] (vs (ru) oко ) „oko”, в уха [vuxa] (vs (ru) ухо „ucho”).
W języku arumuńskim często występuje, choć nie ogólna i charakterystyczna dla wszystkich odmian regionalnych , proteza [a], zwłaszcza przed [r]: a rău (vs rumuńska rău ) „zła”, a ratsi (vs (ro) rece ) „Zimny”, a rădătsină (vs (ro) rădăcină ) „korzeń” itp. Jest to również wyjaśnienie a na początku nazwy tego języka.
W niektórych językach pojawia się również proteza w procesie integracji zapożyczeń leksykalnych . W języku baskijskim , na przykład, istnieje proteza jak w arumuńskim, proteza [a] przed inicjałem [r] zapożyczeń pochodzenia łacińskiego i romańskiego.
Węgierski zachowało na pewnym etapie swojej ewolucji, język nietolerancja rodzimy ugrofiński słowo wstępne grup spółgłoskowych, dlatego, w stosunkowo starych kredytów, wyprodukował protezę „samogłoskę przed tymi: Stary słowiańskiego Dvor > u dvar "dwór", (la) schola > i skola "szkoła".
Istnieją odmiany słów z protezą i bez, które współistnieją w języku. Czasami oba są obecne w swojej standardowej odmianie , jak rumuński, warianty niektórych zaimków osobowych i przemyślane dodatki powolne : IMI vs mid, -mi "ja" ( dopełnienie pośrednie ), Iti vs TI - ți "te" (COI), își vs și-, -și "se" (COI), îl vs l- , -l ( bezpośrednie dopełnienie obiektu ) (proteza î [ɨ] ).
W znanym węgierskim rejestrze występują zdrobniałe imiona z protezą i bez, np. István "Étienne"> Isti > P isti , Anna > Anni > P anna / P anni , András "Andre"> Andi - B Andi .
Inne warianty są rozdzielone między standardowe i różne odmiany niestandardowe, na przykład regionalne, w celu rejestracji popularnego, znanego rejestru lub indywidualnego. Takie są Rumuński lămâie vs lămâie "cytryną" miroase vs miroase że "zapach" (zapach), z bici vs bici "biczowej", a coborî vs coborî "schodzić".
W dialektach południowo-rosyjskich spotykamy protezę [i], np. и шла (ichla) vs шла (chla) „jechała”.
Oprócz starej i standardowej protezy [j] w obowiązującym języku, w chorwackich dialektach występują słowa z tą protezą w opozycji do ich odpowiedników bez protezy w standardzie, np. j opet vs opet „znowu”.
Proteza może być również indywidualna w aktualnej mowie, słowo nie jest izolowane, ale zintegrowane z łańcuchem mówionym. Przykładem jest, w języku angielskim , left turn " left turn " , wymawiane [ ə left təːn] , z protezą [ ə ] na słowo left .
Jako przenośnia , proteza pojawia się w niestandardowych słowach, na przykład u pisarzy, którzy starają się oddać popularną atmosferę miasta lub wsi. Podobnie w gazetach można zauważyć protezy, które można nazwać kontekstowymi , w tytułach artykułów, gdy w ustalonej frazie zastępuje się jedno słowo drugim, o innym znaczeniu, od którego różni się tylko inicjałem, np. (hr) Zodijački m rak , dosłownie „ciemność zodiakalna”, z mrak „ciemność” zamiast rak „rak”.