Wielka Wojna Północna

Wielka Wojna Północna Opis tego obrazu, również skomentowany poniżej Bitwy Wielkiej Wojny Północnej: Połtawa , Storkyro , Gangut , Gadebusch , Narwa Ogólne informacje
Przestarzały 1700 - 1721
Miejsce Europa
Wynik
Zmiany terytorialne Szwecja traci Bremę i Verden , Pomorze Zachodnie , Szlezwik , Karelię , Ingrię , Estonię i Inflanty
Wojujący
Rosja Dania ( 1700 , 1709 - 1721 ) Elektorat Saksonii ( 1700 - 1706 , 1709 - 1721 ) Królestwo Prus ( 1715 - 1721 ) elektorat Brunszwik-Lüneburg ( 1715 - 1721 ) Republika Obojga Narodów ( 1700 - 1706 , 1709 - 1721 ) Wielka Brytania ( 1717 - 1719 ) Księstwo Mołdawii ( 1711 )




Flaga Republiki Obojga Narodów
 
 		 Szwecja-Flag-1562.svg Szwecja Holstein-Gottorp Imperium Osmańskie ( 1710 - 1714 ) Republika Obojga Narodów ( 1704 Wyroby - 1709 ) Hetmanat ( 1708 - 1709 ) Wielka Brytania ( 1700 , 1719 - 1721 )
Wappen Herzogtum Holstein 1703.gif

Flaga Republiki Obojga Narodów
Flaga Kozackiego Hetmanatu.svg
 
Dowódcy
Piotr Wielki Borys Szeremietew Aleksander Mieńszykow Fryderyk IV Chrześcijanin Detlew Reventlow August II (unia personalna) Fryderyk Wilhelm I st Jerzy I st (unia personalna)


Flaga Danii.svg
Flaga Danii.svg
Flaga Wyborczej Saksonii.svg
Flaga Rzeczpospolitej Obojga Narodów.svg
Flaga Królestwa Prus (1701-1750) .svg
Flaga Hanoweru (1692) .svg
Flaga Unii 1606 (kolory króla) .svg 		Szwecja-Flag-1562.svg Karol XII Carl Gustav Rehnskiöld Adam Ludwig Lewenhaupt Magnus Stenbock Fryderyk  IV Stanisław Leszczyński Ahmet III Ivan Mazepa
Szwecja-Flag-1562.svg
Szwecja-Flag-1562.svg
Szwecja-Flag-1562.svg
Wappen Herzogtum Holstein 1703.gif
Flaga Rzeczpospolitej Obojga Narodów.svg
Flaga Imperium Osmańskiego (1453-1844) .svg
Flaga Kozackiego Hetmanatu.svg
Zaangażowane siły
Na starcie:
170 000 Rosjan 40
000+ Duńczyków
100 000+ Polaków i Sasów		 Na starcie:
77 000 mężczyzn
110 000 w 1707
Straty
Co najmniej 30 000 Rosjan zginęło w akcji.

14 000-20 000 Polaków i Sasów

Łącznie 60 000 Duńczyków w latach 1709-1719		 Około 200 000 Szwedów: 25 000 zabitych w walce
175 000 zabitych przez głód, choroby i wycieńczenie.

Wielka Wojna Północna

Bitwy

Wielka Wojna Północna jest konflikt między koalicji kierowanej przez rosyjskiego Tsarate i szwedzkiego imperium między 1700 i 1721 , a które miało miejsce w północnej części centralnej i wschodniej Europy .

Wstępne anty-szwedzkie liderów sojuszu były car Piotr I er The King of Denmark Frederick IV i Augusta II z Saksonii - Polski i Litwy . Fryderyk August II i IV zostały odpowiednio wyjęte z sojuszu w 1700 i 1706 roku przed wstąpieniem w 1709 r George I st z Brunszwik-Lüneburg (Hannover) dołączył do koalicji w 1714 do Hanoweru , a w 1717 roku do Wielkiej Brytanii , a Fryderyk Wilhelm I st z Brandenburgia-Prusy w 1715 r.

Szwedzki Karol XII dowodził armią szwedzką i był sprzymierzony z Holstein-Gottorp , wieloma polskimi i litewskimi potentatami dowodzonymi przez Stanisława Leszczyńskiego i ukraińskimi Kozakami pod dowództwem hetmana Iwana Mazepy . Osmańskie tymczasowo przywitał Karola XII i interweniował przeciwko Rosji.

Wojna rozpoczęła się, gdy sojusz Danii-Norwegii , Saksonii , Polski-Litwy i Rosji wypowiedział wojnę Cesarstwu Szwedzkiemu i rozpoczął potrójną ofensywę przeciwko szwedzkim posiadłościom w Szlezwiku-Holsztynie w Inflantach oraz w Ingrii, ponieważ widziała okazję przybycie na tron ​​szwedzki Karola XII , wówczas 18-letniego. Szwecja odparła rosyjskie i duńskie ataki w Travendal i Narwie, a podczas kontrataku przepchnęła siły Augusta II przez Litwę i Polskę do Saksonii, gdzie August II został zdetronizowany i musiał uznać swoją porażkę w traktacie z Altranstädt . Piotr I po raz pierwszy wykorzystał tę sytuację, aby najechać szwedzkie prowincje bałtyckie, które cementowały dostęp Rosji do Morza Bałtyckiego , zakładając Sankt Petersburg . Karol  XII następnie rozpoczęła się inwazja Rosji do konfrontacji Piotra ale kampania zakończyła się zniszczeniem głównej szwedzkiej armii podczas bitwy pod Połtawą i Charles za emigracji w Imperium Osmańskiego, gdzie był gospodarzem w Bender przez sułtana. Jego rosyjscy prześladowcy zostają zatrzymani na rzece Prut przez armię osmańską.

Po Połtawie odbudowano pierwotną koalicję antyszwedzką, do której dołączyły Hanower i Prusy. Pozostałe siły szwedzkie na południe i wschód od Bałtyku zostały wyparte. W szwedzkim Panowania zostały podzielone między członków Koalicji. Sama Szwecja została zaatakowana przez Danię i Norwegię na zachodzie i przez Rosję na wschodzie. Podczas gdy duńskie ataki zostały odparte , Rosji udało się zdobyć Finlandię i zadać ciężkie straty szwedzkiej marynarce wojennej i umocnieniom przybrzeżnym. Karol  XII otworzył front w Norwegii, ale zginął we Fredriksten  (nr) w 1718 roku .

Wojna zakończyła się klęską Szwecji, co uczyniło Rosję nową główną potęgą na Morzu Bałtyckim i ważnym nowym graczem w sprawach europejskich. Formalne zakończenie wojny oznaczały traktaty sztokholmskie (1719) między Szwecją, Hanowerem i Prusami, traktaty Frederiksborg (1720) między Szwecją a Danią oraz traktaty w Nystad (1721) między Szwecją a Rosją. Na mocy tych traktatów Szwecja zrezygnowała ze zwolnienia z prawa drogi w Øresund , straciła wszystkie swoje dominia z wyjątkiem Finlandii i północnej części Pomorza Szwedzkiego . Hanower zdobył Bremen-i-Verden , Brandenburgia-Prusy zintegrowały ujście Odry , Dania umocniła swoją pozycję w Szlezwiku-Holsztynie, a Rosja zabezpieczyła prowincje bałtyckie. W Szwecji monarchia absolutna zakończyła się wraz ze śmiercią Karola  XII i rozpoczęła się „ era wolności  ”.

kontekst

W latach 1560-1660 Szwecja podbiła imperium wokół Bałtyku, skupione w Zatoce Fińskiej , obejmujące prowincje Karelię , Ingrię , Estonię i Inflanty . W czasie wojny trzydziestoletniej podbił terytoria w Niemczech, w tym Pomorze Zachodnie , Wismar , Bremę i Verden . W tym samym okresie Szwecja najechała na prowincje duńską i norweską na północ od Øresund . Te zwycięstwa przyznano armii szwedzkiej, która chociaż niższy numer był bardziej profesjonalny niż większość europejskich armii i modernizację rząd (cywilnego i wojskowego) podczas XVII -tego  wieku, co pozwoliło monarchię aby połączyć zasoby swojego imperium w sposób skuteczny sposób.

Jednak państwo szwedzkie ostatecznie okazało się niezdolne do wspierania i utrzymania swojej armii podczas przedłużającej się wojny. Proponowano kampanie na kontynencie, zakładające, że armia będzie finansować się i zaopatrywać lokalnie, grabiąc i opodatkowując podbite terytoria; taktyka ta była stosowana przez wszystkie główne mocarstwa tamtych czasów. Koszt przedłużającej się wojny okazał się zbyt duży dla większości okupowanych terytoriów, a szwedzkie zasoby finansowe i ludzkie zostały ostatecznie wyczerpane podczas tych konfliktów.

Zagraniczne interwencje w Rosji w czasach kłopotów spowodowały szwedzkie zdobycze terytorialne w traktacie w Stołbowie w 1617 r. Traktat pozbawił Rosję bezpośredniego dostępu do Morza Bałtyckiego . Rosja odzyskała władzę pod koniec XVII XX  wieku wraz z dojściem do władzy Piotra Wielkiego , który starał się odzyskać ziemie utracone w latach ubiegłych. Pod koniec 1690 roku awanturnik Johann Paktul zdołał sprzymierzyć Rosję z Danią i Saksonią, a trzy mocarstwa zaatakowały Szwecję w 1700 roku.

1700: Dania, Ryga i Narva

Fryderyk  IV z Danii-Norwegii skierował swój pierwszy atak na Holstein-Gottorp, sojuszników Szwecji. W 1697 r. siły duńskie zdobyły kilka warowni Gottorp iMarzec 1700armia duńska prowadziła oblężenie Tönning . Równocześnie wojska Augusta  II posuwały się przez szwedzkie Inflanty , zdobyły Dunamünde i rozpoczęły oblężenie Rygi .

Szwedzki Karol XII skoncentrował swoje ataki na Danii. Flota szwedzka zdołała ominąć duńską blokadę Øresund i wylądowała w pobliżu duńskiej stolicy Kopenhagi . Ten niespodziewany atak i presja ze strony mocarstw morskich (Wielka Brytania i Holandia) zmusiły Danię i Norwegię do wycofania się z konfliktu przez:sierpień 1700na warunkach pokoju Travendal .

Karol XII mógł teraz szybko rozmieścić swoją armię na wschodnim wybrzeżu Morza Bałtyckiego, aby stawić czoła innym przeciwnikom wraz z armią Augusta  II w Inflantach, armia cara Piotra I najpierw przygotowała się do inwazji na szwedzką Ingrię, gdzie rozpoczęła oblężenie Narwy w październiku. W listopadzie wojska rosyjska i szwedzka starły się w pierwszej bitwie pod Narwą, w której Rosjanie ponieśli ciężką klęskę.

Po rozwiązaniu pierwszego sojuszu w czasie pokoju Travendal i zwycięstwa Narwy , szwedzki kanclerz Benedykt Oxenstjerna próbował podnieść stawkę na korzyść Szwecji przez Francję i mocarstwa morskie (wtedy w przededniu wojny o sukcesję hiszpańską ) zakończyć wojnę i uczynić Karola arbitrem w Europie.

1701-1706: Saksonia-Polska-Litwa

Karol XII następnie skierował się na południe, by stawić czoła swojemu ostatniemu przeciwnikowi: Augustowi II , elektorowi saskiemu , królowi polskiemu i wielkiemu księciu litewskiemu . Karol  XII wszedł do Rzeczypospolitej Obojga Narodów i zmiażdżył Polaków w bitwie pod Kliszowem w 1702 roku . Ten udany najazd pozwolił Karolowi XII na zdetronizowanie Augusta II i zastąpienie go przez Stanisława Leszczyńskiego w 1704 roku. August II stawiał opór, ale po bitwie pod Fraustadt został zmuszony do podpisania traktatu w Altranstadt (1706), na mocy którego zawarł pokój z Cesarstwem Szwedzkim , zrzekł się roszczeń do korony polsko-litewskiej, przyjął na króla Stanisława Leszczyńskiego i zerwał sojusz z Rosją. Johann Paktul został również ekstradowany i pobity w 1707 roku. Incydent ten, biorąc pod uwagę jego immunitet dyplomatyczny, irytował opinię publiczną przeciwko królowi szwedzkiemu, który miał pokonać ostatnie wrogie mocarstwo, Rosję.

1702-1710: Rosja i prowincje bałtyckie

Bitwa Narva była poważna wpadka do Pierre  I er ale ruch wojska Karola XII z Saksonii i Polski i Litwy zapewnia mu możliwość podjęcia ofensywy w prowincji nadbałtyckich. Rosyjscy zwycięstw Erastfer i Nöteborg dał Rosji dostęp do Ingrian gdzie Peter I st założył nową stolicę, Petersburg na terenie dawnej twierdzy szwedzkiego Nyenskans . Zaczął też budować marynarkę wojenną i nowoczesną armię opartą na wyszkolonej w broni palnej piechocie. Dzięki staraniom generała Adama Ludwiga Lewenhaupta, który odepchnął Rosjan armiami słabszymi od bitew pod Gemauerthof i Jēkabpils , większość prowincji bałtyckich będących w posiadaniu Szwecji pozostała pod jego kontrolą.

Karol XII spędził lata 1702–1706 walcząc z Augustem II  ; już zadał mu porażkę w Rydze wCzerwiec 1701i zdobył Warszawę w następnym roku, ale jego starania o decydujące zwycięstwo nie zostały nagrodzone. Karol XII chciał zdetronizować Augusta II i zastąpić go sojusznikiem Szwecji. Po latach walk w Polsce musiał w końcu najechać Saksonię, aby zakończyć wojnę. W traktacie z Altranstädt August II opuścił sojusz antyszwedzki i zrzekł się tronu Polski, ale Karol XII stracił cenny czas przeciwko Piotrowi Wielkiemu, który zdążył zreformować swoją armię.

W tym momencie w 1707 roku Piotr I po raz pierwszy zaproponował poddanie się Szwecji, z wyjątkiem Petersburga i terytoriów na północ od Newy, ale Karol XII odmówił i rozpoczął inwazję na Rosję. Odrzucenie tej oferty pokojowej, kiedy wszyscy wrogowie Szwecji zostali pokonani lub zneutralizowani, miało tragiczne konsekwencje.

Głównym celem Karola XII była Moskwa , ale jego siła została wyssała przez zimną i taktyka ziemi spalonej od Pierre I er . Kiedy główna armia skręciła na południe, by odzyskać siły na Ukrainie , druga armia przywożąca posiłki i zaopatrzenie została przechwycona i rozbita w bitwie pod Leśną . Karol XII został zmiażdżony przez większą armię rosyjską w bitwie pod Połtawą, zanim uciekł do Imperium Osmańskiego , gdzie reszta jego armii poddała się Rosjanom.

Ta donośna klęska nie zakończyła wojny, ale była punktem zwrotnym. Dania i Saksonia przystąpiły do ​​wojny, a August II , dzięki manewrom Borysa Kourakine'a , odzyskał polski tron. Pierre I er kontynuował swoje kampanie w Bałtyku i zakończyła budowę potężnej floty. W 1710 r. wojska rosyjskie zdobyły Rygę i Tallin, a prowincje bałtyckie zostały następnie włączone do Imperium Rosyjskiego.

1709-1714: Imperium Osmańskie

Po pogromie Karola XII w Rosji zawiązał się nowy antyszwedzki sojusz z Rosją, Danią-Norwegią, Polską-Litwą, Hanowerem i Brandenburgią-Prusami. Podczas kapitulacji swojej armii, Karol XII Szwedzki wraz z kilkoma żołnierzami uciekł na terytoria osmańskie, gdzie osiedlili się w Bender (na terenie dzisiejszej Mołdawii ). Piotr I najpierw poprosił o wygnanie Karola XII, ale kiedy sułtan odmówił, najechał Imperium Osmańskie . Armia Piotra I po raz pierwszy została uwięziona przez armię osmańską w pobliżu rzeki Prut . Piotrowi I udało się najpierw wynegocjować odwrót dzięki pewnym koncesjom terytorialnym, obiecując wycofanie swoich sił ze Świętego Cesarstwa Rzymskiego i umożliwienie Karolowi XII powrotu do Szwecji. Warunki te sformalizował traktat w Adrianopolu z 1713 r. Karol XII nie wydawał się jednak entuzjastycznie nastawiony do powrotu do Szwecji i próbował wciągnąć sułtana w sojusz przeciwko Rosji. Sułtan „zaprosił” Karola XII w 1713 roku do dobrze strzeżonego pałacu w Konstantynopolu, aż porzucił nadzieje na sojusz z Imperium Osmańskim i postanowił wrócić do Szwecji.

1710-1716: Niemcy Północne

W 1710 r. wojska szwedzkie w Polsce wycofały się na Pomorze Szwedzkie ścigane przez koalicję, która w 1711 r. oblegała Stralsund. Jednak miasto nie zostało zdobyte dzięki przybyciu wojsk pomocowych, które wcześniej zabezpieczyły zatokę Pomorza, aby skierować się na wschód i pokonaj armię sojuszników w bitwie pod Gadebusch . Mimo tego zwycięstwa armia szwedzka została uwięziona i musiała się poddać podczas oblężenia Tönning.

W 1714 Karol XII opuścił Imperium Osmańskie, zanim w listopadzie przybył do Stralsundu . W pobliżu Greifswaldu , dawniej szwedzki, rosyjski car Piotr Wielki i brytyjski król Jerzy I st, jako elektor Hanoweru, sprzymierzyli się28 października. Uprzednio neutralne Brandenburgia-Prusy przystąpiły do ​​koalicji, wypowiadając wojnę Szwecji latem 1715 r. Karol XII był wówczas w stanie wojny z większością północnej Europy i kilka dni wcześniej uciekł ze Stralsundu.grudzień 1715. Kiedy Wismar poddał się w 1716 roku, Szwecja straciła wszystkie swoje posiadłości w Niemczech i na Morzu Bałtyckim.

1716-1718: Norwegia

Po powrocie do Szwecji Karol XII zainicjował kampanię norweską wLuty 1716zmusić Danię i Norwegię do podpisania odrębnego pokoju i zabronić Wielkiej Brytanii dostępu do Morza Bałtyckiego. On również negocjowane z brytyjskiego jakobitów , co doprowadziło do wypowiedzenia wojny przez Zjednoczone Królestwo w 1717 roku kampanii norweskiej zatrzymany, a armia wycofała się, gdy Karol XII został zestrzelony w oblężonej norweskiego miasta Fredriksten  (NO)30 listopada 1718. Jego następczynią została jego siostra Ulrique-Éléonore .

1713-1721: Finlandia

W 1714 galerom Piotra I udało się po raz pierwszy odnieść zwycięstwo nad szwedzką marynarką wojenną w bitwie pod Hangö Oud u wybrzeży półwyspu Hanko . Armia rosyjska zajęła wówczas większą część Finlandii . Ostatnie wojska fińskie zostały pokonane w bitwie pod Napue w rejonie Ostrobotni . Ten okres okupacji jest znana w Finlandii pod nazwą Wielkiej Wrath ( fiński  : isoviha ), jak rosyjskie wojska szalał na mieszkańców, paląc miast i wsi i zmuszając tysiące chłopów do pracy przymusowej.

Napływ około 20 000 uchodźców, wśród nich, zgodnie z poleceniem rządu fińskiego, większość urzędników państwowych i duża część pastorów , opuściła Finlandię, aby uciec przed armią rosyjską i władzami okupacyjnymi.

1719-1721: Szwecja

Mimo śmierci Karola XII Szwecja nadal odrzucała warunki pokoju oferowane przez Rosję. W 1719 r. flota rosyjska splądrowała wschodnie wybrzeże Szwecji. Kilka miast zostało zaatakowanych i prawie wszystkie budynki archipelagu sztokholmskiego zostały zniszczone. Małe rosyjskie siły ruszyły w kierunku szwedzkiej stolicy, zanim zostały zatrzymane w bitwie pod Stäket on13 sierpnia. Rosjanie wznowili ofensywę w 1720 i 1721 roku, chociaż obecność brytyjskiej flotylli zmniejszyła liczbę nalotów. Rzeczywiście, po zawarciu pokoju ze Szwecją w 1719 r. Brytyjczycy zwrócili się ku antyrosyjskiej polityce na Bałtyku.

Pokój

W chwili śmierci Karola XII doszło do rozłamu antyszwedzkiego sojuszu w sprawie podziału podbitych terytoriów. Georges I er i Frederick IV pożądane zarówno hegemonię w północnych Niemczech natomiast, że August II był zaniepokojony ambicjami Fryderyka Wilhelma I st Prus na południowo-wschodniej części Morza Bałtyckiego. Piotr Wielki, którego siły były rozmieszczone na całym Morzu Bałtyckim, dążył do dominacji nad środkowo-wschodnią Europą i planował założenie baz morskich aż do Meklemburgii . w styczeń 1719 17Georges I er , August II i cesarz Karol VI podpisał traktat wiedeński przywrócić granice Rosji do granic przedwojennych.

Następnie Hanower-Wielka Brytania i Brandenburgia-Prusy podpisały oddzielne traktaty pokojowe ze Szwecją: traktaty sztokholmskie w 1719 i 1720 r., które podzieliły szwedzkie dominia między różne strony. Negocjacjom kierowali francuscy dyplomaci, którzy starali się uniknąć całkowitego załamania szwedzkiej pozycji na Bałtyku. Szwecja mogła więc zachować Wismar i północne Pomorze , Brandenburgia-Prusy włączyła południową część regionu, a Hanower zyskał szwedzką Bremę-Verden .

Oprócz rywalizacji wewnątrz koalicji anty-szwedzkiego było rywalizacji w Szwecji pomiędzy Karola Fryderyka, księcia Holstein-Gottorp i Fryderyka I st z Hesse-Cassel do szwedzkiego tronu. Kiedy podpisano pokój z Danią, koalicja już się rozpadła i Dania nie była w stanie uzyskać zwrotu swoich dawnych prowincji przez Öresund . Fryderyk I najpierw chciał jednak powstrzymać szwedzkie poparcie dla swojego rywala w Holstein-Gottorp, które znalazło się pod kontrolą duńską, a północna część została zaanektowana; Szwecja została również zwolniona z płacenia cła zdrowego . Oddzielny traktat został podpisany w Frederiksborg wCzerwiec 1720.

Kiedy Szwecja wreszcie zawarła pokój z Hanowerem, Wielką Brytanią, Brandenburgią-Prusami i Danią-Norwegią, miała nadzieję, że antyrosyjskie nastroje wśród sygnatariuszy Traktatu Wiedeńskiego i Francji zmaterializują się w ramach sojuszu, który pozwoli mu odzyskać swoje prowincje bałtyckie. Jednak ten sojusz nigdy nie ujrzał światła dziennego, głównie z powodu napięć między Wielką Brytanią a Francją. Dlatego wojna zakończyła się podpisaniem traktatu nystadskiego między Rosją a Szwecją pod Uusikaupunki ( Nystad ) na30 sierpnia 1721. Finlandia wróciła do Szwecji, a Estonia , Inflanty , Ingria , Kexholm i duża część Karelii zostały oddane Rosji. Niezadowolenie Szwecji doprowadziło do serii nieudanych wojen w XVIII -tego  wieku, aby odzyskać utracone terytoria, jak w wojnie kapeluszy i wojny Gustawa III .

Saksonia-Polska-Litwa i Szwecja nie podpisały formalnego traktatu pokojowego, ale odnowiły pokój oliwski, który zakończył I wojnę północną w 1660 roku.

Szwecja straciła wszystkie posiadłości zamorskie, które zdobyła w poprzednim półtora wieku i przestała być główną siłą w sprawach europejskich. I odwrotnie, Rosja Piotra Wielkiego stała się nieuniknioną potęgą w Europie Wschodniej.

Epidemia dżumy

Podczas Wielkiej Wojny Północnej, wiele miast i regionów wybrzeża Bałtyku Europy Wschodniej, Środkowej i doświadczyły znaczącej epidemii z plagą ze szczytem między 1708 i 1712. Zaraza rozprzestrzenił przez Pińczów na południe od Polski, gdzie po raz pierwszy zaobserwowano w szwedzki szpital wojskowy w 1702 r. Następnie zaraza będzie podążać szlakami handlowymi, wojskami iw ten sposób rozprzestrzeni się wzdłuż wybrzeży Bałtyku do Prus w 1709 r. W 1712 r . ucierpiało miasto Hamburg . Żołnierze i uchodźcy byli niechętnymi agentami zarazy.

Ta epidemia, co odpowiada odrodzenia w drugim pandemii dżumy , a to również ostatni epizod w regionie, który doświadczył kilka fal od czarnej śmierci w XIV th  wieku . Śmiertelność różniła się bardzo w zależności od regionu, niektóre miasta i regiony zostały dotknięte tylko przez krótki czas, podczas gdy w innych obszarach epizody dżumy będą pojawiać się przez kilka lat. Lokalnie udało się dotrzeć do trzech czwartych populacji. Trudno jednak odróżnić zgony z powodu dżumy, zgony z głodu i inne choroby, takie jak ospa . Co więcej, wielka zima 1709 r. była czynnikiem pogarszającym sytuację. Rzeczywiście, ta „Wielka zima” była okresem intensywnego zimna, które nawiedziło Europę, prowadząc do kryzysu egzystencji, prowadzącego do głodu w i tak już skomplikowanym kontekście zdrowotnym.

Uwagi i referencje

  1. Mróz 2000 , s.  227-228.
  2. Mróz 2000 , s.  228-229.
  3. Frost, 2000 , str.  229.
  4. Frost, 2000 , str.  230.
  5. Frost, 2000 , str.  230, 263n.
  6. Mróz 2000 , s.  231.
  7. Petersen (2007), s.  268-272 , 275; Bengtsson (1960), s.  393ff , 409ff, 420-445.
  8. Wilson (1998), s.  140 .
  9. Torke 2005 , s.  165.
  10. Meier 2008 , s.  23.
  11. Północ 2008 , s.  53.
  12. Frost, 2000 , str.  295-296.
  13. Frost 2000 , s.  296.
  14. Donnert 1997 , s.  510.
  15. Mróz (2000), s. 273; Frandsen (2009), s. 20; szczegóły dotyczące miejsc bitwy w Hatton (1968), s. 183–184.
  16. Winkle 1983 , s.  5.
  17. Frandsen (2009), s. 483
  18. Lenke (1964), s. 3: „zima 1708/09 musiała być najzimniejszą jak dotąd w Europie Środkowej”; szczegółowo s. 27-35.


Zobacz również

Artykuły pomocnicze

Bibliografia

Na bardziej globalny temat

.