Ferdynand Katolicki

29 sierpnia 1494 Karol VIII i jego armia opuścił Grenoble w kierunku Włoch, aby przejąć w posiadanie królestwo Neapolu, które król francuski uważał za swoje. Wcześniej prowadził politykę dyplomatyczną: pojednał Ferdynanda Aragońskiego, porzucając Roussillon (który podbił jego ojciec Ludwik XI) na mocy traktatu barcelońskiego w styczniu 1493.

Wyprawa Karola VIII zakończyła się sukcesem: 22 lutego 1495 wjechał do Neapolu. Nie napotkał dużego oporu. Historyk Arlette Jouanna przytacza dwa powody: po pierwsze francuską wyższość militarną i wreszcie postawę Włochów, którzy widzieli francuskich wyzwolicieli. Rzeczywiście, baronowie neapolitańscy cieszą się z upadku dynastii aragońskiej.

Ale szybko się nudzą i Francuzi rozpoczynają odwrót. Opuścili Neapol 20 maja 1495 roku, zabierając ze sobą m.in. bogatą bibliotekę królów neapolitańskich. Jest naznaczona słynną bitwą pod Fornoue ,6 lipca 1495 r. Przed nimi liga została zawarta w Wenecji w dniu31 marca 1495. Skupia papieża Aleksandra VI, księcia Mediolanu, cesarza Maksymiliana Habsburga i Ferdynanda Aragońskiego, który mimo to obiecał swoją neutralność traktatem barcelońskim . To właśnie ta liga jest obecna w Fornoue. Garnizony pozostawione w królestwie Neapolu są stopniowo usuwane przez hiszpańskiego kapitana Gonzalve de Cordoba, zwanego el gran Capitan, pod rozkazami Ferdynanda Aragońskiego. Ostatnia warownia upadła w 1497 roku. W związku z tym swój tron ​​objął Fryderyk Aragoński, zwany Ferrante.

Śmierć Karola VIII w 1498 roku nie oznacza końca wojen we Włoszech. Jego następca Ludwik XII wznowił swoją politykę. Zdaje sobie sprawę, że Ferdynand Aragoński prawdopodobnie sprzeciwi się jego pragnieniu aneksji królestwa Neapolu. Dlatego ma pomysł dzielenia się. Tajne porozumienie zostaje podpisane w Granadzie pod koniec 1500 roku. Obaj królowie postanawiają wspólnie zaatakować królestwo: król Francji otrzyma Neapol, kraj trudu oraz prowincję Abruzzo, Ferdynanda Puglię i Kalabrię. Gdy tylko umowa zostanie podpisana, król Francji otwarcie przygotowuje swoją armię. Zwycięstwo jest szybko dopełniane: Ludwik XII przyznaje Księstwo Andegaweńskie i rentę Ferrante w zamian za wyrzeczenie się jego królestwa. Bardzo szybko obaj królowie rozrywają się nawzajem, by całkowicie opanować Neapol. Wybuchła więc wojna, która trwała dwa lata. Kończy się zwycięstwem aragońskim.

W 1503 Ferdynand na własny rachunek podbił królestwo Neapolu. Zgodnie z tradycyjną polityką aragońską umieścił w królestwie wicekróla. Pierwszy to Gonzalve z Kordoby . Ale król uważa, że ​​jego generał jest zbyt popularny i potężny. Z wielką wprawą przywołuje go do Hiszpanii i zamyka w złotym odwrocie. Armia musi pozostać narzędziem w służbie korony.

Mimo wszystko Francuzi pozostają obecni w Księstwie Mediolanu. Równowaga zostaje ustalona nawet między dwoma królami, ponieważ Ferdynand, wdowiec po Izabeli, poślubia siostrzenicę króla Francji, Germaine de Foix .

Rekonkwista i krucjata w Afryce

Średniowieczny ideał wciąż obecny

Ideał krucjaty i rekonkwisty jest bardzo silna na Półwyspie Iberyjskim od VIII th  century (arabska inwazja była w 711). Ferdynand i jego żona, atakując ostatnie państwo muzułmańskie, prowadzą jedynie tradycyjną politykę.

Zdobycie Granady

W 1492 roku Izabela i Ferdynand dokonali podboju królestwa Granady ( 300 tys. mieszkańców ), dzięki czemu otrzymali  od papieża Aleksandra VI tytuł „  Królów Katolickich ” , podpisując tym samym koniec rekonkwisty . ten2 stycznia, klucze Granady, ostatniego bastionu Maurów, zostały oficjalnie przekazane monarchom katolickim. Wojna trwała dziesięć lat.

Po tym akcie, który zamyka Rekonkwistę na Półwyspie Iberyjskim, mogą przygotować ekspansję hiszpańską, wspierając wyprawy Krzysztofa Kolumba . Wyprawy amerykańskie nie zapobiegły jednak wyprawom z Afryki.

Dążenie do rekonkwisty w Afryce

Jak pokazał Fernand Braudel , upadek Granady otworzył przed Hiszpanami drzwi do Afryki (poprzez kontrolę Cieśniny Gibraltarskiej). Ekspansja poza Cieśninę Gibraltarską wydaje się Hiszpanom naturalna, ponieważ kiedyś byli to prowincje rzymskie. Wszyscy pamiętają, że te ziemie były kiedyś chrześcijańskie i że jeden z największych Ojców Kościoła, św. Augustyn (354-430), był biskupem w Hippone, dziś zrujnowanym mieście położonym niedaleko Annaby.

Ideę tę potwierdza testament Izabeli Katolickiej, która od 1504 r. definitywnie kieruje politykę zagraniczną Hiszpanii w kierunku świętej wojny z islamem i militarnej kontroli Afryki Północnej. Ta pewność boskiego wsparcia jest wzmocniona przez łatwą penetrację hiszpańską, podążającą za bardzo kruchością Afryki, która cierpi z powodu oczywistej słabości militarnej i wielkiej niestabilności politycznej, związanej z opozycją trzech panujących rodzin (Wattasydów z Fezu , Zajanidów z Tlemcen i Hafsids z Tunisu , którego królestwo rozpada się od końca XV -tego  wieku).

Rekonkwista była więc kontynuowana na tym kontynencie: w 1497 zajęta została Mellila , w 1505 przyszła kolej na Mers-el Khébir, w 1508 Peñón de Vélez de la Gomera, w 1509 Oran, Bougie i Trypolis, na drugim końcu Północy. Afryka, rok następny w 1510 roku.

W tym samym roku, w obliczu hiszpańskiego nacisku, Algier i Tunis wolały zawrzeć porozumienie i poddać się zwierzchnictwu Ferdynanda Katolika. I nawet jeśli Hiszpanie nie zdołali w 1510 r. wybudować garnizonu w Jerba ( los Gelves ), ani w następnym roku na Wyspach Kerkennah, co pozwoliłoby na uzupełnienie nieciągłego łańcucha przewodniczących, te niepowodzenia w pobliżu , cały południowy brzeg Morza Śródziemnego od 1511 r. znajduje się pod panowaniem Hiszpanii.

W 1510 r. Juliusz II przypisał nawet Ferdynandowi prestiżowy tytuł, choć dość teoretyczny, króla Jerozolimy (wtedy w rękach Mameluków Egiptu, a od 1517 r. Osmanów ).

To afrykańskie polityka jest również częścią Aragonii ekspansji w regionie Morza Śródziemnego, która rozpoczęła się w XIII -go  wieku. Aragończycy rozszerzyli swoje wpływy na Sycylię i Neapol. Ludwik XII , który od dawna usiłował przejąć to królestwo, w końcu uznaje Neapol Ferdynanda katolika w posiadanie Neapolu . W 1510 r. zrobił to samo papież Juliusz II .

Gra sojuszy w Europie

Ferdinand wszelkimi sposobami stara się odizolować ekspansjonistyczną Francję. Chcąc wzmocnić swój sojusz z cesarz Maksymilian I er , oddaje swoją córkę Jeanne do Filipa (1496), podczas gdy jego syn Jan, potencjalny następca dwóch koron, jest żoną Margaret Austrii (1497). Ferdynand przywrócił także więzi z Portugalią, oddając swoją córkę Isabelle niemowlęciu Alphonse , który szybko zniknął. Wdowa po nim szybko wyszła ponownie za mąż za nowego króla Manuela I st . . Isabelle zmarła przy porodzie w 1498 roku, a jej syn zmarł w 1500 roku. Ferdynand dał królowi Manuelowi swoją ostatnią córkę Marię . Ostatecznie Katarzyna poślubia Artura Tudora , dziedzica korony Anglii, a następnie, po jego śmierci, jej brata, przyszłego Henryka VIII .

Ta polityka związkowa nie jest zbyt skuteczna. Jan, spadkobierca dwóch koron Kastylii i Aragonii, zmarł bez potomków w samym roku swojego małżeństwa. Nowa dziedziczka Jeanne zaczyna wykazywać oznaki psychicznej porażki. Jej mąż został królem, ale zmarł w 1506 roku, a Jeanne definitywnie straciła rozum (stąd jej przydomek Jeanne la Folle ). Ferdynand jest wtedy wspominany jako regent Karola , jego wnuka, wychowanego we Flandrii .

W dążeniu do izolowania Francji polityka Ferdynanda jest źródłem wstąpienia na tron ​​Hiszpanii austriackiego rodu Habsburgów.

Po śmierci Isabelle Ferdynand na próżno próbuje zdobyć rękę La Beltraneji , wdowy po Alfonsie V Portugalii , w nadziei odzyskania tronu Kastylii . Ferdynand zwrócił się następnie do francuskiej księżniczki Germaine de Foix , aby zrównoważyć przyszłą dominującą pozycję Habsburgów w Europie zbliżeniem z Francją.

To zbliżenie nie może nastąpić, Ferdynand wchodzi w konflikt z królem Ludwikiem XII podczas najazdu, a następnie rozbioru Nawarry (1512).

Śmierć Ferdynanda d'Aragon

Kronikarz szybko wspomina o zatruciu Ferdynanda. Według niego zachorowałby po wypiciu mikstury płodności podanej przez Germaine de Foix: „ A dwór przebywał w tym mieście w marcu, a król Ferdynand w Carrioncillo, miejscu z dala od Mediny d'a liga, przyjemne miejsce i obfite w zwierzynę, odpoczywał u królowej Germaine, swojej żony, w związku z czym jego wysokość tak bardzo pragnęła mieć potomków, w szczególności syna, który odziedziczy królestwa aragońskie, że królowa kazała mu podawać pewne napoje z byczych jąder i rzeczy medycyny, które pomogły mieć potomstwo, ponieważ dano mu do zrozumienia, że ​​ich działanie będzie natychmiastowe. Nawet gdyby niektórzy myśleli, że podano mu truciznę ".

Dlatego Germaine de Foix, chcąc poprawić wydajność męża, od którego miała tylko jednego martwego syna, prosi Isabel de Velasco o przygotowanie napoju na bazie jąder byka i kantarydyny. Przypomnijmy, że kantarydyna to substancja pobrana z owada, tzw. muchy hiszpańskiej lub mediolańszczyzny, słynącej od starożytności ze swoich afrodyzjaków: proszek z owada uznano wówczas za sprzyjający erekcji. Jednak przedawkowanie może być śmiertelne. Ferdynand nie uciekł. Niezamierzone przedawkowanie lub zatrucie, wątpliwości budzą się w pismach historiograficznych tamtych czasów.

Bilans

Ferdynand podnosi Hiszpanię do najwyższego poziomu władzy, powiększa władzę królewską, obniża wysoką szlachtę i przywraca całą moc prawom; ponadto zasługuje na miano katolika dzięki zapałowi do walki z niewiernymi; zarzuca się mu jednak wszechstronność i oszustwo, dzięki czemu zyskał przydomek Rusé  : grał w dobrej wierze Karola VIII i Ludwika XII , pokazując sobie czasami ich sojusznika, a czasami wroga. Byłby inspirowany The Prince of Machiavellego . W jego przedsięwzięciach umiejętnie pomagał mu jego minister, kardynał Cisneros , a w jego podbojach generał Gonzalve z Kordoby .

Skomplikowana i ryzykowna gra w sojusze małżeńskie połączyła Hiszpanię w nieprzewidziany sposób. Kiedy zmarł w 1516 roku, Ferdynand pozostawił swemu wnukowi Karolowi V, pierwszemu prawdziwemu królowi Hiszpanii, ogromne, ale kruche imperium. Rzeczywiście, zjednoczenie Aragonii i Kastylii jest tylko osobiste, a po śmierci dwóch władców wszystko zostaje podważone szaleństwem ich dziedziczki, Joanny la Folle. Karol Piąty jest zbyt młody, by rządzić: odczuwa się próżnię władzy. Wyjaśnia nieuporządkowany podbój Antyli, gdzie popełnianych jest wiele nadużyć. Ferdynand próbował również uczynić swojego drugiego wnuka, Ferdynanda, którego sam wychował, królem Aragonii, ale Cortezy postanowili inaczej. Narodziny syna Germaine de Foix również na krótko stawiały pod znakiem zapytania unię królestw hiszpańskich. Należy podkreślić niezwykłe szczęście Karola V, który zebrał wszystkie korony, a które nie wynika z kalkulacji politycznej.

Potomstwo

Ze związku z Isabelle Ferdinand ma pięcioro dzieci:

• Izabela Aragońska , dziedzic Kastylii w 1498, poślubiła w 1490 Alfonsa Portugalii (1475-1491), a w 1497 Manuela I st (1469-1521), króla Portugalii , jego kuzyna, którego miał syn, Michael Peace (1498-1500) , następca tronów Kastylii, Aragonii i Portugalii.
• Jan (1478 † 1497) ożenił się w 1497 z Małgorzatą Austriacką (1480-1530), skąd urodziła martwą córkę;
• Joanna I re z Hiszpanii (1479-1555) , znana jako Juana Szalona , dziedziczka królestw Kastylii i Aragonii, matka Karola V ,
• Maria Aragońska (1482-1517), druga żona po jego siostrze Izabeli, król Portugalii Manuel I st .
• Katarzyna Aragońska (1485-1536), żona Artura, księcia Walii , następca tronu Anglii, a jego brat, przyszłości Henryk VIII i matki Marii I ponownie Anglię .

Pochodzenie

Zobacz również

Źródła i bibliografia

Prace  :

• (fr) Heinrich Schaeffer, Histoire de Portugal , przekład z niemieckiego na francuski przez H. Soulange-Bodin, Adolphe Delahays, księgarz-wydawca, Paryż, 1858.
• (fr) Ignacio Olagüe , History of Spain , Paris Editions, 1958.
• (fr) Baltasar Gracián , Polityk Ferdynand katolik , przekład z języka hiszpańskiego Joseph de Courbeville, wyd. Gérarda Leboviciego, 1984; przeredagowane PUF, 2010.
• (ca) Armand de Fluvià ( pref.  Josep M. Salrach), Els primitius comtats i vescomptats de Catalunya: Cronologia de comtes i vescomtes , Barcelona, ​​​​Enciclopèdia catalana, coll.  "Biblioteka Universitària" ( N O  11)Kwiecień 1989, 238  s. ( ISBN  84-7739-076-2 ) , s.  37-38
• (ca) Jaume Sobrequés i Callicó i Mercè Morales i Montoya , Contes, reis, comtesses i reines de Catalunya , Barcelona, ​​​​Editorial Base, coll.  "Base Histórica" ( N O  75)kwiecień 2011, 272  s. ( ISBN  978-84-15267-24-9 ) , s.  176-185

Artykuły  :

• (fr) Yves Renouard , Orestes Ferrara, Adwent Izabeli Katolickiej , Bulletin hispanique, tom 62, nr 1, s.  87-90 , Wydział Literatury Uniwersytetu Bordeaux-III, 1960.
• (en) Townsend Miller, Bitwa pod Toro, 1476 , w History Today , tom 14, 1964.
• ( fr ) Philippe Erlanger , Isabelle , katolicka żelazna dama inHistorama n O  40, 1 st czerwca 1987 .

Kroniki  :

• (pt) Damião de Góis , Chronica do Principe D. Joam , pod redakcją Lisboa occidental in officina da Música, Lisboa, 1724 (Narodowa Biblioteka Cyfrowa).
• (es) Hernando del Pulgar , Cronica de los Señores Reyes Católicos Don Fernando y Doña Isabel de Castilla y de Aragon , (Biblioteka Wirtualna Miguela de Cervantesa), pod redakcją Benito Monforta, Walencja, 1780.
• (es) Juan de Mariana , Historia General de España , tom V, drukarz D. Francisco Oliva, Barcelona, ​​​​1839.

Telewizja  :

• Isabel to seria poświęcona katolickim królom, która obejmuje trzy sezony. Rolę Ferdynanda gra Rodolfo Sancho .

Linki zewnętrzne

• Ewidencja organów  :
  • Plik wirtualnego organu międzynarodowego
  • Międzynarodowy identyfikator standardowej nazwy
  • Biblioteka Narodowa Francji ( dane )
  • Uczelniany system dokumentacji
  • Biblioteka Kongresu
  • Gemeinsame Normdatei
  • Służba Biblioteki Narodowej
  • Biblioteka Narodowa Hiszpanii
  • Królewska Biblioteka Niderlandów
  • Biblioteka Narodowa
  • Biblioteka Narodowa Izraela
  • Biblioteka Uniwersytecka w Polsce
  • Biblioteka Narodowa Katalonii
  • Biblioteka Narodowa Szwecji
  • Watykańska Biblioteka Apostolska
  • Biblioteka Narodowa Australii
  • Norweska Baza Biblioteczna
  • Czeska Biblioteka Narodowa
  • ŚwiatKot
• Uwagi w ogólnych słownikach lub encyklopediach  :
  • Brockhaus Enzyklopädie
  • Biografia niemiecka
  • Diccionario Biográfico Español
  • Dizionario di Storia
  • Enciclopedia De Agostini
  • Encyklopedia Britannica
  • Encyklopedia Universalis
  • Gran Enciclopedia Aragonesa
  • Gran Enciclopèdia Catalana
  • Gran Enciclopedia de Navarra
  • Encyklopedia Larousse
  • Szwedzka encyklopedycja narodowa
  • Visuotinė lietuvių enciklopedija
• Zasoby dotyczące sztuk pięknych  :
  • (w)  Unijna lista nazwisk artystów
• Zasób komiksu  :
  • (w)  Komiks Winorośli

Uwagi i referencje

1. Tarsicio de AZCONA, „  FERDINAND II THE CATHOLIC (1452-1516) – król Aragonii i Sycylii (1479-1516)  ” , na Encyclopaedia Universalis
2. Philippe Erlanger, Isabelle the Catholic , Editions Perrin,1996, P. 37
3. Philippe Erlanger, Isabelle the Catholic , Editions Perrin,1995, P. 43
4. Philippe Erlanger, op.cit. , s. 44
5. Philippe Erlanger, op.cit. , s. 52
6. Philippe Erlanger, op.cit. , P. 57
7. Philippe Erlanger, op.cit , s. 63
8. Francuski historyk Yves Renouard  : „Niezdecydowana bitwa pod Toro (1476), którą propaganda Isabelle zamieniła w zwycięstwo jej broni, zrujnowała zarówno nadzieje króla Portugalii, jak i nadzieje Infantki Jeanne. „W Orestes Ferrara, „Nadejście Izabeli Katolickiej” , Biuletyn hispanique , tom 62, nr 1, s.  89 , Wydział Literatury Uniwersytetu Bordeaux-III, 1960.
9. Francuski historyk Philippe Erlanger  : „Kto wygrał [bitwę pod Toro]  ? Każdy ogłosił się zwycięzcą (…). Isabelle znała skuteczność propagandy. Natychmiast kazała odśpiewać Te Deum w kościele św. Pawła w Tordesillas, gdzie chodziła boso; organizowała przyjęcia, ogłaszała wieści o swoim triumfie w Hiszpanii, aby wszyscy w to wierzyli, gdy znana była mniej oczywista prawda. (…) Ten fałszywy manewr, a nie sukces ich broni pod Toro, dał ich królestwo Izabeli i Ferdynandowi. „W Izabeli Katolickiej Iron Lady w Historama, nr 40, 1 st czerwiec 1987.
10. Heinrich Schaeffer: „  [portugalski książę] Joao… zaatakował sześć małych dywizji kastylijskich [kastylijskiego prawego skrzydła] . (...) Ci ostatni dzielnie przyjęli wroga; ale rozdzielone na kilka ciał, podczas gdy szwadrony księcia, kwiat portugalskiej szlachty, utworzyły zwartą masę ..., nie mogły długo opierać się gwałtownym szarżom. Kastylijczycy zaczęli uciekać; wielu zginęło, niektórzy zostali ranni, reszta schroniła się w ciele, w którym przebywał król [Ferdynand, środek] . (...) [W centrum dowodzonym przez Afonsa V, a także w portugalskim prawym skrzydle] ...wywiązała się krwawa i zacięta walka, ...umieszczono Portugalczyków w nieładzie ... Obaj królowie opuścili pole bitwy, zanim akcja została rozstrzygnięta... Affonso, widząc upadek królewskiego sztandaru... po klęsce ciała, które prowadził... zwrócił się do Castroñuno. (...). W końcu książę [João] został sam na polu bitwy jako zwycięzca po klęsce głównego korpusu [portugalskiego] . Do chwili tej porażki João ścigał sześć pokonanych przez siebie dywizji. »W Histoire de Portugal , przekład z niemieckiego na francuski przez H. Soulange-Bodina, Adolphe Delahays, księgarz-wydawca, Paryż, 1858, s.  553-556 .
11. Hiszpański historyk Ignacio Olagüe  : „... W Toro doszło do nierozstrzygniętej bitwy…; ale Portugalczycy, w obliczu dynamizmu Ferdynanda, wspomagani przez kardynała Mendozę, który przeszedł do jego obozu, porzucili grę. »In History of Spain , Paris Editions, 1958, s.  192 .
12. Brytyjski historyk Townsend Miller: „Ale chociaż wynik [bitwy] Toro pod względem militarnym jest wątpliwy, nie ma wątpliwości co do jego ogromnych psychologicznych i politycznych skutków” w Bitwie pod Toro, 1476 , w History Today , tom 14, 1964, s.  270
13. Philippe Erlanger, op.cit , s. 68
14. Philippe Erlanger, op.cit. , s.52
15. Flora Ramires "  " trucizną w Trastamare "  ", Cahiers de Recherches Medieval , n O  172009, s.  53 - 69
16. Jean-Michel Sallmann, „  Amerykańskie królestwa w monarchii katolickiej  ”, Nowy świat, nowe światy ,2005
17. Arlette Jouanna, Francją z XVI th  century (1483 - 1598) , Kwadryga, PUF,2009, P. 171
18. Arlette Jouanna, op.cit , s. 172
19. Arlette Jouanna, op. Cit , s. 147
20. Jean-Louis Fournel i Jean Claude Zancarini, Wojny włoskie: Bitwy o Europę (1494 - 1559) , Gallimard,2003, P. 24
21. Jean-Louis Fournel i Jean-Claude Zancarini, op.cit . P. 38
22. Jean-Michel Salmann, „  Królestwa amerykańskie w monarchii hiszpańskiej  ”, Nowy Świat, Nowe Światy ,2005
23. Jean Louis Fournel i Jean-Claude Zancarini, op.cit . P. 41
24. Fernand Braudel, „Hiszpanie i Afryka Północna od 1492 do 1577”, pierwsze wydanie w 1928, wznowienie w Autour de la Méditerranée. Pisma Fernanda Braudela, Tom I, 1996, s.35. , Paryż, Fallois,1928
25. (es) Rodrigo Sánchez de Arévalo, Hiszpanie Hiszpanie ,1469
26. "y ruego y mando a la princesa mi hija, y al zasada su marido, que como catolicos zasady tengan mucho cuidado de las cosas de la honra de Dios y de su Santa Fe (...) y que no cesen de la conquista de Africa y de pugnar por la Fe contra los Infieles…” .
27. Fernand Braudel, „Hiszpanie i Afryka Północna…” op. cit, s. 49
28. René Lespes, Algier. Studia geografii i historii miasta , Paryż, Félix Alcan,1930, P. 103  pkt.
29. (es) Carlos Navarro y Rodrigo, El cardenal Cisneros , Madryt, Sarpe,1986
30. Anne Brogini i Maria Ghazali "  " Hiszpański udziałów w basenie Morza Śródziemnego: prezydenci Trypolisie i La Goulette w wieku 16 "  " Cahiers de la Mediterranee , n o  70,2005, P. 9 - 43
31. Alonso de Santa Cruz, Cronica de los Reyes Católicos ,
32. "Y estando la corte en esta villa, por el mes de março, y el rey don Fernando en Carrioncillo, lugar apartado de Medina por una legua, deleitoso y de mucha caça, holgándose con la queen Germana su muger; donde como Su Alteza tuviese tanto deseo de tener generación, głównie a hijo que heredase los reinos de Aragón, hiço dar la Reina algunos potajes hechos de turmas de toro y cosas de medecina que ayudavan a hacer generación, porque le hicieron enteñargo se . avían dado veneno, o tósigo ”. Alonso de Santa Cruz, op. cit
33. Flora Ramires "  " trucizną w Trastamare "  ", Cahiers de Recherches Medieval , n O  172009, P. 53 - 69
34. „  Izabela w sercu historii  ” (dostęp 4 sierpnia 2015 )
35. "  Izabela, koniec kultowego serialu  "