Termin terytorium jest polisemiczny : odnosi się do różnych znaczeń, które zależą od kąta podejścia, dyscypliny i czasu, np. w biologii behawioralnej .
W szczególności w geografii pojęcie terytorium nabiera coraz większego znaczenia, zwłaszcza w geografii człowieka i geografii politycznej . Geograf Claude Raffestin określa terytorium jako „przestrzeń przekształconą przez pracę człowieka” . Według Pierre'a George'a i Fernanda Vergera terytorium definiuje się jako przestrzeń geograficzną kwalifikowaną przez przynależność prawną (terytorium narodowe), cechę przyrodniczą (terytorium górskie) lub kulturową (terytorium językowe). W tym drugim przypadku preferowany może być termin strefa („ strefa językowa ”). Istnieje wiele innych definicji pojęcia terytorium, które nie zależą od kąta podejścia i czasu badanych paradygmatów geograficznych.
W filozofii Gilles Deleuze i Félix Guattari skonceptualizowali terytorializację i deterytorializację w serii Kapitalizm i schizofrenia I i II (Anty-Edyp, Tysiąc płaskowyżów ) .
Niezależnie od podejścia do koncepcji, terytorium implikuje istnienie granic lub ograniczeń . Te dwa ostatnie terminy są używane zgodnie z rodzajem terytorium, którego tworzą obwód. Na przykład terytorium polityczne lub jednostka administracyjna jest oddzielona granicą, podczas gdy terytorium naturalne jest ograniczone granicą, mniej prawnym terminem.
Do lat sześćdziesiątych XX wieku pojęcie terytorium nie cieszyło się zbytnią uwagą w biologii. Dopiero praca Raymonda Darta i połączone zainteresowanie intensywnymi badaniami nad nimi Roberta Ardreya sprawiły , że pojawiła się idea terytorializmu .
Terytorium pochodzi od łacińskiego „ territorium ”, utworzonego z rdzenia „ terra ” (czyli ziemia) i przyrostka - torium (który pierwotnie tworzy przymiotnik). W języku francuskim terytorium termin pojawia XIII th century. W poprzednim znaczeniu terytorium jest synonimem Regionu, Kraju lub Prowincji. Od XVII -tego wieku, termin ten odnosi się również do miasta i jego przedmieść (pól i miejsc w pobliżu miasta). Zarazem był używany również w sensie polityczno-administracyjnym: terytorium pozwala na określenie obwodu państwa, który wyznaczają granice państwa.
Użycie terminu terytorium w słowniku geograficznym i innych naukach społecznych jest niedawne. Według Jacquesa Lévy'ego rzeczywiście pojawia się we francuskojęzycznej literaturze akademickiej w 1982 r. w wydaniu spotkań Géopoint, „terytoriach życia codziennego”. Pierwsze znaczące użycie tego terminu w geografii człowieka można jednak przypisać Claude'owi Raffestinowi wraz z publikacją Pour une géographie du l' énergie w 1980 roku. Od tego czasu termin ten był coraz częściej używany w wielu naukach i uległ polimeryzacji jego znaczenia. Słowo terytorium i pojęcie nierówności terytorialnej były często używane od lat 90. w naukach społecznych i politycznych. W tym kontekście definicja tego terminu uległa poszerzeniu, przechodząc od prostego polityczno-administracyjnego odniesienia do pojęcia określającego również terytoria członkostwa lub różnych indywidualnych lub zbiorowych projektów i praktyk. Tendencja ta dotyczy bardziej świata francuskojęzycznego niż anglojęzycznego. Jeśli chodzi o geografię, Frédéric Giraut zauważa, że termin terytorium, poprzez jego coraz częstsze używanie, stał się modnym słowem, które ma zarówno obszerne, jak i restrykcyjne znaczenia.
Jean-Paul Ferrier podaje trzy ogólne definicje, które ilustrują główne koncepcje terytorium w geografii:
Wszystkie różne podejścia wydają się podzielać ideę, że żadne terytorium nie jest dane, ale jest konstruowane społecznie. Debata toczy się między innymi wokół konstrukcji terytorium: czy to doświadczenie podmiotów je budujących (teoria ich autonomii), czy też ciężkie struktury społeczne i przestrzenne.
W rzeczywistości definicje zaproponowane przez kilku autorów nie pozwalają na ograniczenie się do konkretnej dziedziny geografii czy szerzej nauk społecznych. Ich definicja wymaga zatem kilku dziedzin. Na przykład Guy Di Méo proponuje definicję, która łączy w sobie podejścia do tożsamości, polityki i projekty zbiorowe. Według niego, terytorium jest tworzone przez zawłaszczenie (ekonomiczne, ideologiczne, polityczne i społeczne) przestrzeni przez grupy mające reprezentację siebie i swojej historii. Bernard Debarbieux proponuje koncepcję terytorium jako zasobu materialnego i symbolicznego, który ma zdolność do konstruowania praktycznej egzystencji jednostek, będąc jednocześnie twórcą tożsamości.
W geografii fizycznej terytorium oznacza przestrzeń za pomocą metryki topograficznej (metryki charakteryzującej się ciągłością i przyległością). Jednym z wymiarów terytorium jest środowisko fizyczne. Ze względu na istnienie na planecie różnych zjawisk geomorfologicznych, fizyczne terytorium jest w ciągłym ruchu.
W geografii politycznej terytorium definiuje się poprzez skupienie się na stosunkach władzy i ich transkrypcji w przestrzeni. Część definicji Marie-Christine Jaillet może służyć do zilustrowania znaczenia tego pojęcia w geografii politycznej: „[…] terytorium wyznacza zarówno okręg polityczny, jak i przestrzeń życiową grupy […], która stara się kontrolować jego użycie dla swojej wyłącznej korzyści […] ”. Ta definicja jest przydatna do zrozumienia tego terminu w geografii politycznej, ale należy zauważyć, że Marie-Christine Jaillet jest krytyczna wobec tej definicji, która jej zdaniem nie jest już aktualna, zwłaszcza jeśli chodzi o ideę, że każda grupa odpowiada jakiejś terytorium.
Nawet jeśli ich inspiracja nie ogranicza się tylko do tej dziedziny, dwaj autorzy symbolizują rozumienie pojęcia terytorium w geografii politycznej i obaj zaproponowali definicję w latach 80. Są to Robert David Sack (Stany Zjednoczone) i Claude Raffestin (Szwajcaria). ).
Według Roberta Davida Sacka terytorium to część przestrzeni wyznaczonej do sprawowania władzy. Autor łączy ludzką terytorialność ze strategiami kontroli człowieka. W ten sposób grupa jednostek sprawuje władzę (często ekonomiczną) nad terytorium, buduje organizację przestrzenną, aby utrwalić swoją władzę i ją powiększyć, i tak dalej.
Claude Raffestin ze swojej strony sprzeciwia się definicji terytorialności Roberta Davida Sacka jako kontroli obszaru. Dla niego definicja ta przyrównuje terytorialność człowieka do terytorialności zwierzęcia poprzez nieuwzględnianie władzy. Dlatego Claude Raffestin podejmuje w swojej definicji relacyjną teorię władzy wymyśloną przez Michela Foucaulta i wyjaśnia, że terytorium polega na przekształceniu przestrzeni przez człowieka pod wpływem informacji dostępnych w jego kulturze. Tak więc, upraszczając myśl Claude'a Raffestina, możemy powiedzieć, że terytorium jest przestrzenią, której człowiek nadał znaczenie.
W geopolityce terytorium oznacza tylko przestrzeń, nad którą sprawuje władzę państwo narodowe . W tym sensie terytorium jest bezpośrednio związane z istnieniem państwa. Oznacza to, że państwo musi stworzyć ograniczoną i uznaną przestrzeń, zarówno przez mieszkańców, jak i przez inne państwa. Ta restrykcyjna akceptacja wyjaśnia, dlaczego byliśmy w stanie przewidzieć koniec terytoriów: rozumiemy przez to koniec państwa narodowego w kontekście uogólnionej globalizacji.
W geografii kulturowej podchodzimy do pojęcia terytorium, skupiając się na jego wymiarze kulturowym i wymiarze tożsamościowym w jego relacji z przestrzenią . Innymi słowy, terytorium może być powiązane z tożsamością kulturową zamieszkujących je populacji i sprawujących kontrolę nad jego zarządzaniem, a nawet z reprezentacjami, jakie się o nim ma. Na przykład terytorium tybetańskie jest uważane za takie, ponieważ zostało naznaczone kulturą i ludnością tybetańską (krajobrazy, pomniki itp.). Pomimo tego, że znajduje się dziś pod chińską dominacją, w tym sensie bardzo istotne jest mówienie o terytorium Tybetu.
Jeśli chodzi o autorów mieszczących się w obszarze geografii kulturowej , możemy zwrócić uwagę na definicje Joëla Bonnemaisona i Christine Chivallon :
Joel Bonnemaison pokazuje granice biologicznej (lub etologicznej) koncepcji terytorium, aby zaproponować definicję wyłącznie kulturową. Terytorium nie jest więc tylko miejscem zawłaszczenia i granicy, jak sugeruje definicja biologiczna, jest przestrzenią symboliczną lub „[…] podporą pisma naładowanego znaczeniem”. Terytorium jest zatem definiowane przez kulturową relację grupy z siatką jej przestrzeni .
Christine Chivallon proponuje definicję idącą w tym samym kierunku, co Joel Bonnemaison: terytorium jest sposobem relacji z przestrzenią. W ten sposób, według niej, terytorium tworzy pojedyncza grupa mająca szczególny stosunek do przestrzeni.
Ponieważ w świecie francuskojęzycznym termin terytorium jest bardzo szeroko stosowany, warto przyjrzeć się jego angielskiemu tłumaczeniu: terytorium . W rzeczywistości w świecie anglosaskim pojęcia terytorium i terytorialności są znacznie mniej obecne w literaturze (np. w słownikach) i, co bardziej uderzające, nie są przedmiotem ważnej debaty, jak w świecie francuskojęzycznym. Wśród niektórych autorów anglojęzycznych, którzy zaproponowali semantyczną refleksję wokół pojęć terytorium i terytorialności , są zwłaszcza Edward Soja i Erik Ericksen. Ogólnie rzecz biorąc, użycie tych terminów przez różnych autorów nabiera znaczenia przypisywanego od dawna pojęciu terytorium . Pojęcie to oznacza zatem albo terytorium państwa (w sensie prawno-politycznym), albo terytorium zawłaszczone przez zwierzę lub grupę zwierząt (w sensie etologicznym).
W rzeczywistości, zdaniem Bernarda Debarbieux, niewielkie użycie tego terminu tłumaczy się tym, że generalnie jest on zastępowany pojęciami miejsca i przestrzeni . W szczególności we Francji debata wokół pojęcia terytorium przyczynia się do pragnienia zerwania z geografią klasyczną (taką Vidala de la Blache). Z drugiej strony w świecie anglosaskim każda dziedzina geografii na ogół zawłaszczyła sobie pojęcie i przystąpiła do refleksji nad jego wykorzystaniem. W ten sposób geografia klasyczna zwraca się ku pojęciu regionu , geografia ilościowa ku przestrzeni , geografia humanistyczna ku pojęciu miejsca, a geografia kulturowa ku krajobrazowi . Wreszcie wydaje się, że geografowie zbliżyli się do pojęcia miejsca głównie w latach 80. Tym samym dystansowanie się od pojęcia terytorium dokonuje się poprzez użycie pojęcia miejsca, które jest widoczne, o wymiarze społecznym, kulturowym i politycznym .
W filozofii Gilles Deleuze i Félix Guattari skonceptualizowali terytorializację i deterytorializm w serii Kapitalizm i schizofrenia I i II (Anty-Edyp, Tysiąc płaskowyżów ) .
Rosnące znaczenie i wykorzystanie pojęcia terytorium w ciągu ostatniej dekady doprowadziło do wielu refleksji na temat jego czasami nadmiernego używania, znaczenia pojęcia w obecnym kontekście, prawidłowej definicji itp. Te debaty i krytyka umożliwiają podkreślenie wagi i problemów stojących za definicją. Zatem poza wymiarem epistemologicznym definicja terytorium obejmuje kwestie przestrzenne, społeczne, kulturowe, polityczne i państwowe (np. jako poziom realizacji polityk publicznych), rozwoju itp. W każdym razie wydaje się, że prosta definicja polityczno-administracyjna, zgodnie z którą terytorium odpowiada państwu, nie jest już wystarczająca przy rosnącym znaczeniu roszczeń lokalnych od lat 60. Od lat 80. zgadzamy się zatem, że terytorium integruje różne rzeczywistości i procesy dotyczące kilku skal.
Przyjmując krytyczne podejście do pojęcia terytorium i jego wykorzystania, możemy zauważyć, że z podziałem terytorialnym wiąże się pewna liczba mitów:
Po pierwsze, możemy utożsamić z Frédéric Giraut trzy główne kategorie krytyki skierowanej do pojęcia terytorium:
Kilka rodzajów krytyki umożliwia wypracowanie krytycznej wizji pojęcia terytorium, czego głównymi przykładami są:
Pułapka terytorialnaJohn Agnew mówi o pułapce terytorialnej oznaczającej fakt, że państwo jest postrzegane w sposób wieczny jako gwarant władzy we współczesnym świecie. Pułapkę terytorialną tworzą trzy niezmienne założenia. Po pierwsze, nowoczesna suwerenność państwa potrzebuje wyraźnie ograniczonych przestrzeni terytorialnych. Drugim założeniem jest to, że nowoczesne państwa są stale w opozycji do siebie, ponieważ ich dobrobyt z konieczności wzrasta kosztem innych. Nie byłoby zatem cywilizacji poza jej dobrze zdefiniowanym terytorium. Po trzecie, państwa terytorialne są postrzegane jako geograficzny pojemnik współczesnego społeczeństwa. Mówiąc ściślej, mamy tendencję do mówienia o społeczeństwach „amerykańskich” lub „włoskich” (na przykład) tak, jakby granice państwa były jednocześnie granicami procesów społecznych lub kulturowych. W konsekwencji wyklucza się inne geograficzne skale myśli. Tak więc dla Johna Agnew te trzy założenia sprawiają, że terytorium wyznacza świat złożony wyłącznie z podobnych aktorów terytorialnych, osiągających swoje cele poprzez kontrolę bloków przestrzeni.
Stronniczość społeczno-kulturowaFrédéric Giraut ostrzega przed unikalnymi społeczno-kulturowymi definicjami terytorium. Według niego, do pojęcia terytorium musimy dodać władzę nad i w przestrzeni. Bez tego ryzyko polega na rozważaniu jedynie przestrzeni jednostki lub wspólnoty jako jedynego elementu tworzącego terytorialność.
Maskulinistyczne nastawienieGeograf Claire Hancock krytykuje maskulinistyczne nastawienie geografii i pojęcie terytorium. Jego hipotezą jest, że geografia jest „terytorium męskim” ze względu na swoje metody i koncepcje, które są konstrukcjami męskimi. Uważa, że pojęcie terytorium odnosi się do przestrzeni zawłaszczonych przez jednostkę, przez jej doświadczanie przestrzeni. Jednak według niej problem na tym terytorium polega na tym, że jej doświadczenia wydają się być wyłącznie męskie. Claire Hancock zastanawia się zatem, „[…] czy pojęcie terytorium nie jest wewnętrznie męskie, a relacje z miejscami […] nie wynikają z obaw charakterystycznych dla płci męskiej” . Podkreśla, że nie ma kobiecego sposobu uprawiania geografii w przeciwieństwie do męskiego, ale musimy mieć świadomość, że budowanie terytorium nie powinno opierać się na wyjątkowo męskich doświadczeniach i przedstawieniach.
Rosnące znaczenie mobilności w stosunku do terytoriumKrytyka Marie-Christine Jaillet zaczyna się od spostrzeżenia, że historyczny podział terytorialny traci na znaczeniu w obliczu obecnej mobilności. Na przykład nie istnieje już jedno właściwe terytorium dla jednostki, ale żongluje ona terytoriami o zmiennej geometrii, wokół których jest terytorializowany. Ponadto, zdaniem Marie-Christine Jaillet, złudnym jest uważać dzisiaj, że terytorium odpowiada środowisku życia społeczności. Rzeczywiście, styl życia nie jest już zorganizowany wokół bliskości, ale wokół mobilności. W konsekwencji w naszych mobilnych i złożonych społeczeństwach nie jest już możliwe tworzenie więzi społecznych i tożsamości tylko z terytorium, lokalności lub sąsiedztwa. Dlatego dla Marie-Christine Jaillet należy zastąpić model terytorium, który jest zbyt skoncentrowany na tym, co lokalne i przestarzały, modelem dostosowanym do obecnego zglobalizowanego społeczeństwa. Innymi słowy, proponuje zastąpienie bliskości terytorium „dobrą odległością”.
Denis Retaillé w pozycji vis-à-vis pojęcie terytorium odbywa się w jego szerszej krytyki tego, co nazywa „fikcje geograficznych”, które, według niego, są trzy liczby: granicy terytorium i przestrzeni kulturowej.. W rzeczywistości te koncepcje straciłyby na znaczeniu w świecie, który stałby się mobilny. Jeśli chodzi o terytorium, jego krytyka jest zgodna z krytyką Marie-Christine Jaillet, ponieważ uważa, że jego treść uczyniłaby go niekompatybilnym z przestrzenią, która stała się mobilna. W ten sposób terytorium zostałoby zinstytucjonalizowane przez granicę . Tam kontroluje się ruchy, a na terytorium zacierają się różnice na rzecz jedności. Nadal w wizji Denisa Retaillé odniesienie do podstawy daje państwu terytorium. W obliczu mobilności i załamywania się granic terytorium utraciłoby całą swoją rzeczywistość. Terytorialność nie byłaby już wytwarzana w odniesieniu do jednolitego terytorium, ale byłaby powiązana z wieloma oznaczeniami. Innymi słowy, według Denisa Retaillé pojęcie terytorium, ponieważ nie odpowiada już rzeczywistości przestrzeni będącej w ruchu, wymaga zastąpienia przez inne, bardziej istotne pojęcia (na przykład ruch, przestrzeń mobilna). ).
Zamiast być terminem neutralnym, terytorium może odnosić się do określonego typu podziału administracyjnego. W sensie administracyjnym termin ten odnosi się czasem do terytoriów pionierskich, odległych lub słabo zaludnionych. Kiedy wzrost demograficzny jest wystarczająco duży, termin „terytorium” jest zastępowany terminem „stan” lub „ region” . Jednak we Francji kontynentalnej słowo „terytorium” ma określone znaczenie administracyjne. Często w opozycji do Miasta (zarządzanego przez radę gminy) termin „terytorium” oznacza obszar administracyjny podlegający władzom lokalnym (gmina, departament lub region).
Należy również zauważyć, że obszar celny jest definiowany jako część terytorium, na której wykonywane jest prawo celne kraju. Obszar celny może zatem różnić się od terytorium politycznego, które tworzy enklawy celne (np. Liechtenstein jest częścią szwajcarskiego obszaru celnego ).
W ekologii terytorium oznacza obszar siedliskowy zajmowany przez osobnika lub populację (w obrębie drzewostanu) rośliny lub ogólniej gatunku zwierząt.
W etologii (zachowania zwierząt i ludzi) terytorium jest również środowiskiem życia, miejscem rozmnażania gatunku zwierząt. Jest następnie badany z punktu widzenia zachowania terytorialnego zwierząt. Terytorium zwierząt jest określane przez oznakowanie i obronę ich przestrzeni życiowej, czasami przez agresywne zachowanie wobec intruzów. Obserwujemy wówczas komplementarność terytorium i hierarchicznego zachowania dominacji.
Badania te są transponowane na zachowanie człowieka poprzez zachowania wykluczenia, segregacji, agregacji. Niemniej jednak ta bezpośrednia transpozycja zwierzęcości na ludzkość jest prawdopodobnie zbyt uproszczona, biorąc pod uwagę, że ludzkie zachowanie również zależy od zasad i praw.
W marketingu terytorium traktowane jest jako przestrzeń wartości i oczekiwań, w której marka jest uprawniona w oczach obecnych lub potencjalnych klientów. Terytorium określa zakres rozszerzenia znaku, to znaczy możliwość używania tego samego znaku dla różnych produktów.
Na obszarze gry terytorium odpowiada obszarowi, który musi być zarządzany, podbijany, broniony, a nawet z którego należy uciec. Gry terytorialne odpowiadają określonej kategorii gier planszowych. Te gry terytorialne obejmują gry, takie jak gra Go i Dyplomacji, ale są one bardziej szczegółowo gry wojenne (lub wargames ). Wśród innych gier planszowych integrujących pojęcie terytorium znajdują się gry typu management, takie jak Vinci czy The Settlers of Catania .
Różne sposoby używania terminu w języku mogą prowadzić do połączenia go lub pomylenia z innymi. Pojęcie terytorium jest czasami używane w odniesieniu do określenia obszaru, przestrzeni, miejsca, krajobrazu, sieci, a nawet terroir.
W uproszczeniu, pojęcie terytorium jest czasem używane do określenia przestrzeni. Ścisły związek między pojęciem przestrzeni a terytorium został podkreślony powyżej. Przestrzeń dotyka wszystkich domen, które traktuje terytorium i jest częściowo skonstruowana w ten sam sposób.
Ponadto terytorium jest często przeciwstawne sieci, ponieważ uważa się, że jedno jest utworzone z ciągłej przestrzeni (powierzchni), podczas gdy drugie składa się z linii. Terytorium jednak, w obecnej koncepcji tego terminu, uważane jest za utworzone z sieci pomiędzy połączonymi ze sobą miejscami. Jeśli rozpatruje się sieć aż do najmniejszych rozgałęzień, pokryje ona całą powierzchnię, a zatem terytorium.
Ponadto terytorium, podobnie jak krajobraz, jest tłem dla ludzkich działań. Związek między terytorium a krajobrazem można dalej badać, ponieważ termin ten jest powiązany z geofizycznym znaczeniem terytorium, o ile wzrok spoczywa na terytorium ograniczonym polem widzenia obserwatora.
Innym terminem związanym z terytorium jest obszar. W sensie politycznym w Stanach Zjednoczonych obszar metropolitalny jest „oficjalnie wytyczoną jednostką przestrzenną, która definiuje obszar metropolitalny jako całość”. W tym sensie obszar metropolitalny wyznacza ograniczone terytorium działania politycznego. W kontekście ekonomicznym obszar (na przykład obszar wpływów, obszar atrakcji lub obszar zlewni) określa na przykład obszar wpływów miasta. Wreszcie termin terroir jest również związany z terytorium, ponieważ odnosi się do terytorium zagospodarowanego przez człowieka dla rolnictwa. Termin ten może być również używany w odniesieniu do terytorium administrowanego przez społeczność wiejską.
Polityka użytkowania gruntów obejmuje zmniejszanie nierówności regionalnych.