Olkusz

Olkusz
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Widok na bazylikę mniejszą św. Andrzeja
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Powiat

olkuski

Gmina

Olkusz

Prawa miejskie

1299

Burmistrz

Roman Piaśnik

Powierzchnia

25,65 km²

Populacja (31.12.2019)
• liczba ludności
• gęstość


35 170
1371,2 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 32

Kod pocztowy

32-300

Tablice rejestracyjne

KOL

Położenie na mapie gminy OlkuszMapa konturowa gminy Olkusz, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Olkusz”OlkuszOlkusz
Położenie na mapie PolskiMapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Olkusz”OlkuszOlkusz
Położenie na mapie województwa małopolskiegoMapa konturowa województwa małopolskiego, u góry po lewej znajduje się punkt z opisem „Olkusz”OlkuszOlkusz
Położenie na mapie powiatu olkuskiegoMapa konturowa powiatu olkuskiego, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „Olkusz”OlkuszOlkusz
Ziemia50°16′45″N 19°33′35″E/50,279167 19,559722
TERC (TERYT)

1212054

SIMC

0941777

Urząd miejskiRynek 1
32-300 Olkusz
Strona internetowa

Olkusz – miasto w województwie małopolskim, siedziba powiatu olkuskiego i gminy Olkusz. Jest położony w historycznym regionie małopolskiej ziemi krakowskiej na wschodnich rubieżach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej nad rzeką Babą, przy drodze krajowej nr 94 i przy drogach wojewódzkich: nr 783 i nr 791.

Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego.

Zgodnie z danymi GUS na dzień 31 grudnia 2019 r. miasto zamieszkiwało 35 170 stałych mieszkańców.

Położenie

Olkusz leży w dawnej ziemi krakowskiej historycznej Małopolski. Miasto położone jest na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, dokładniej na Wyżynie Olkuskiej, 6 km na południe od Pustyni Błędowskiej. Znajduje się w połowie drogi krajowej numer 94, pomiędzy Będzinem a Krakowem, przy linii kolejowej 62 Tunel – Sosnowiec Główny. Przez miasto przechodzi Linia Hutnicza Szerokotorowa (LHS), która ma swój koniec w nieodległym Sławkowie. W odległości 20 kilometrów od miasta przebiega autostrada A4 będąca częścią drogi międzynarodowej o numerze E40.

Nazwa miasta

Pierwsze zapisy nazwy miasta kształtują się następująco: Lcuhs (1257), Hilcus (1262), Helcus (1301), Ylcus (1314), Elcus (1409), Olkusch (1462). Jeszcze w XVIII w. miasto nazywane było niekiedy Ilkuszem. Wskazuje to na pochodzenie jego nazwy od imienia Hilke (inaczej Hilcus, Hildebrand) i udział kolonistów niemieckich w lokacji miasta. Spolonizowana forma Hilkusz przeobraziła się ostatecznie w dzisiejszy Olkusz.

Historia

Na terenie Olkusza już we wczesnym średniowieczu rozwinęło się górnictwo, ze względu na płytko położone pokłady srebra. Początkowo osadnictwo rozwijało się na zachód od obecnego miasta, lecz w połowie XIII wieku gród został przeniesiony tuż nad rzekę Babę. Przed 1299 rokiem miasto zostało lokowane na prawie niemieckim (akt lokacyjny miasta zaginął, niemożliwe jest ustalenie dokładnej daty). Od tego momentu następuje intensywny rozwój Olkusza.

Baszta i fragment murów miejskich z XIV wieku

Na początku XIV wieku gród został otoczony murami miejskimi i nastąpiła rozbudowa farnego kościoła pw. św. Andrzeja Apostoła. Miasto zostało wówczas zaliczone do największych i najważniejszych miast Małopolski, co zawdzięczało rozbudowie królewskich kopalń, a także położeniu na szlaku Wrocław – Kraków. W 1356 roku miasto zyskało prawo delegowania swoich przedstawicieli do nowo powstałego Sądu Sześciu Miast, który był najwyższym organem sądowniczym dla miast Małopolski. Wielu olkuszan piastowało wówczas znaczne stanowiska – Marcin Bylica był astronomem na dworze króla węgierskiego Macieja Korwina, a Marcin Biem zajmował się reformą kalendarza jako profesor Akademii Krakowskiej.

W XV wieku wyczerpaniu uległy położone płytko pokłady surowców mineralnych, wtedy to zostały wybudowane sztolnie umożliwiające wydobycie z pokładów umiejscowionych na znacznie większej głębokości. W 1551 roku Zygmunt August ustanowił nowy statut dla kopalń w okolicach Olkusza.

W 1579 roku uruchomiono w kamienicy położonej na Rynku mennicę królewską, która działała do końca wieku (okres panowania króla Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy). Bito w niej głównie talary, szelągi, grosze i trojaki. Kres świetności miasta nastał wraz z nadejściem XVII wieku: wtedy to górnicy zaczęli podkopywać zabudowania miejskie, ponieważ uległy wyczerpaniu złoża kruszców. Do całkowitej klęski przyczynił się potop szwedzki – olkuscy gwarkowie zostali zabrani przez Szwedów do wykonania podkopów pod klasztor na Jasnej Górze, gdzie wszyscy zginęli. W dodatku zaniedbane i zamulone sztolnie spowodowały zalanie kopalń. Przez miasto kilkakrotnie wówczas przetaczały się pożary, które zniszczyły większość zabudowań.

W wyniku III rozbioru Polski w 1795 roku Olkusz przeszedł pod panowanie austriackie, ale po pokoju w Schönbrunn w 1809 roku miasto znalazło się w Księstwie Warszawskim, a od 1815 roku w Królestwie Polskim. Właśnie wówczas poczęto snuć plany odbudowy górnictwa w rejonie olkuskim. W 1814 roku otwarto pierwszą kopalnię rudy cynku. W pierwszej połowie XIX wieku miasto przeszło znaczną metamorfozę, choć można raczej powiedzieć „pierwszy etap” (kolejne pojawiały się w przyszłości) historyczno-strukturalnej defragmentacji – wyburzono stary ratusz, masywne mury miejskie, oraz jeden z najstarszych zabytków Olkusza – klasztor augustianów; z drugiej strony powstały wówczas gmachy starostwa – budynek do tej pory niezagospodarowany, pusty i od lat „remontowany” (choć Olkusz stał się wtedy siedzibą powiatu), dawnego i nieistniejącego dziś szpitala oraz „królewskiej mennicy” (inne kościoły „zniknęły” stopniowo), a z ratusza pozostały jedynie fundamenty, bo dalej nie opłaciło się rozbierać. W czasie powstania styczniowego na terenie Olkusza i całego Zagłębia Dąbrowskiego czynnie działały oddziały partyzanckie, w tym grupa żołnierzy włoskich dowodzonych przez płk. Francesco Nullo, który zginął w bitwie pod Krzykawką i dziś ma grób na olkuskim starym cmentarzu.

Po powstaniu powoli z upadku podźwignął się przemysł. Niebagatelne znaczenie miała budowa w latach 1883–1885 linii Dąbrowsko-Iwangrodzkiej, która znacznie przyczyniła się do integracji gospodarczej całego regionu i wyjątkowo ożywiła niespełna dwutysięczne miasteczko. Właśnie dzięki korzystnemu położeniu na szlakach komunikacyjnych w 1907 roku austriacki przemysłowiec Peter Westen założył Akcyjne Towarzystwo Tłoczonych i Emaliowanych Wyrobów "Westen" Spółka Akcyjna (Aktualnie Olkuska Fabryka Naczyń Emaliowanych "Emalia" SA, właściciel marki "Olkusz". Po I wojnie światowej miasto zaczęło szybko się rozwijać – powstały szkoły, znacznie poprawił się stan miejskiej infrastruktury. Olkusz liczył wówczas około 12 tysięcy mieszkańców, z czego niemalże 1/3 stanowili Żydzi. Istniała również znaczna mniejszość niemiecka. W latach 1918–1939 powiat olkuski znajdował się w ówczesnym województwie kieleckim. 10 lutego 1929 roku w Olkuszu zanotowano jedną z rekordowych niskich temperatur w Polsce: –40,4 °C.

Na początku września 1939 roku miasto zostało w wyniku działań wojennych zajęte przez Wehrmacht (nad pobliską Żuradą ppor. Władysław Gnyś strącił pierwsze niemieckie samoloty podczas tej wojny) i wkrótce wcielone do III Rzeszy. Rządy objęła mniejszość niemiecka, miasto przemianowano najpierw na Olkusch, a w 1941 na Ilkenau, utworzono także getto żydowskie. W okolicznych lasach działały wówczas partyzanckie oddziały Armii Krajowej, co spotykało się z gwałtownymi odpowiedziami okupanta. 16 lipca 1940 roku rozstrzelano 20 osób, a 31 lipca 1940 setki innych Polaków i Żydów maltretowano na miejskich placach, w wyniku czego zginęło kilka osób. Do połowy 1942 roku zlikwidowano olkuskie getto, a jego mieszkańców w liczbie około 3 tys. osób wywieziono do obozu zagłady Auschwitz II – Birkenau. Miasto zostało zdobyte przez oddziały 5 Armii Pancernej Gwardii i 59 Armii 1 Frontu Ukraińskiego 20 stycznia 1945 roku. W walkach o miasto zginęło ok. 1100 żołnierzy radzieckich.

Olkusz sfotografowany przez amerykańskiego satelitę wywiadowczego, marzec 1968.

Po wojnie nastąpił dalszy rozwój Olkusza. W latach 60. rozpoczęto budowy kopalni „Olkusz” oraz osiedli mieszkaniowych przeznaczonych dla pracowników zagłębiowskich zakładów przemysłowych, przede wszystkim Huty „Katowice” w pobliskiej Dąbrowie Górniczej. Rozbudowano fabrykę naczyń oraz postawiono ogromne hale nowej wytwórni wentylatorów. Dzięki temu liczba mieszkańców wzrosła z 10 tysięcy w latach powojennych do 40 tysięcy obecnie. Rozwój przemysłu niekorzystnie odbił się na środowisku naturalnym. Dziś w rejonie miasta częstym zjawiskiem są poważne szkody górnicze, zaburzona została również równowaga hydrologiczna (zanik źródeł rzeki Baby).

Do 1975 roku miasto znajdowało się w województwie krakowskim, później w latach 1975–1998 w województwie katowickim, a od 1999 wchodzi w skład województwa małopolskiego.

Dzielnice i osiedla mieszkalne w Olkuszu

Demografia

Liczba ludności w poszczególnych latach

Zabytki

Bazylika kolegiacka św. Andrzeja

W Olkuszu znajdują się obiekty wpisane do rejestru zabytków:

Gospodarka

Targowisko w dzień targowy (piątek)

W mieście funkcjonuje powstała w 1907 roku Olkuska Fabryka Naczyń Emaliowanych „Emalia” SA, właściciel marki „Olkusz”.

Olkusz to jeden z ośrodków górnictwa rud cynkowo-ołowiowych w Polsce (kopalnia Olkusz – Pomorzany, nieopodal w Bukownie Zakłady Górniczo-Hutnicze „Bolesław”), istnieją drobny przemysł i rzemiosło; lokalny ośrodek handlowy i kulturalny. Działają tu Centrum Handlowe Atrium, a także sklepy znanych sieci spożywczych.

Od 2015 roku działa miejska strefa aktywności gospodarczej. Do największych pod względem zatrudnienia należą:

Edukacja

Państwowa Szkoła Muzyczna

Przedszkola

Szkoły podstawowe

Szkoły ponadpodstawowe

Szkoły artystyczne

Szkoły wyższe

Instytucje tzw. użyteczności publicznej

Komenda Powiatowa Policji w Olkuszu Dawny budynek poczty w Olkuszu

Transport

Na terenie miasta znajduje się stacja kolejowa do której biegną dwutorowa zelektryfikowana w 1966 roku linia kolejowa nr 62 oraz jednotorowa linia Hutniczo Szerokotorowa

W roku 2015 przy ul. 1000-lecia oddano do użytku sanitarne lądowisko dla śmigłowców.

Wspólnoty wyznaniowe

Sala Królestwa Świadków Jehowy

Na terenie Olkusza działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

Miasta partnerskie

Miasta partnerskie Olkusza:

Ludzie związani z Olkuszem

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl  .
  2. ↑ Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 13.
  3. ↑ Jarosław Widawski: Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1973, s. 319.
  4. ↑ https://www.archiwum.gddkia.gov.pl/userfiles/articles/s/siec-drog-krajowych-w-polsce_6848/wykaz%20drog%20tabela.pdf
  5. ↑ https://www.bazakolejowa.pl/index.php?dzial=linie&id=339&okno=przebieg
  6. ↑ Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987. ISBN 83-04-02436-5.brak strony w książce
  7. ↑ DariaD. Kałucka-Ismer DariaD., Tradycja i nowoczesność, czyli 115 lat olkuskiej Emalii, Gazeta Krakowska, 22 sierpnia 2022   (pol.).
  8. ↑ Das Schlesienbuch. Handbuch für die Provinzen Niederschlesien u. Oberschlesien, 1. Jahrgang mit ausführlichen Ortsverzeichnissen der Provinzen Niederschlesien und Oberschlesien, Dresden: Kurt Gruber Verlag Wirtschaft – Recht, 1942, 5. Teil, s. 104 (Olkusch), 6. Teil, s. 14 (Ilkenau) .
  9. ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 300.
  10. ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 50, poz. 327
  11. ↑ Olkusz w liczbach, Polska w liczbach   (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  12. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 13 lipca 2023  .
  13. ↑ MałgorzataM. Wojciechowska MałgorzataM., Tradycja i nowoczesność, czyli 115 lat olkuskiej Emalii, Dziennik Zachodni, 24 października 2022   (pol.).
  14. ↑ Jak powstała Olkuska Strefa Aktywności Gospodarczej? – Olkusz nakręca biznes, inwestuj-olkusz.eu  .
  15. ↑ Produkty Creaton, www.creaton.pl   (pol.).
  16. ↑ Równoważenie, Regulacja i Siłowniki, www.imi-hydronic.com   (pol.).
  17. ↑ Intermag, intermag.pl   (pol.).strona główna serwisu
  18. ↑ Products Plast-Met Automotive systems, www.plast-met.com   (ang.).
  19. ↑ Wentylatory przemysłowe – Fabryka Wentylatorów Owent, www.owent.pl  .strona główna serwisu
  20. ↑ Językowe Przedszkole Niepubliczne, Polna, Al. 1000-lecia 5,12, Olkusz, www.eduranking.pl  .
  21. ↑ https://www.bazakolejowa.pl/index.php?dzial=stacje&id=585
  22. ↑ Dekanaty, diecezja.sosnowiec.pl  .
  23. ↑ Dekanat katowicki, cerkiew.net.pl  .
  24. ↑ Znajdź Kościół, kz.pl  .
  25. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org  .
  26. ↑ Olkusz. Świadkowie Jehowy wznawiają publiczną działalność, olkusz.naszemiasto.pl, 23 czerwca 2022 .
  27. ↑ Świadkowie Jehowy w Olkuszu i Bukownie wznawiają publiczną działalność, przeglad.olkuski.pl, 27 czerwca 2022 .
  28. ↑ Miasta partnerskie, Urząd Miasta i Gminy w Olkuszu - Serwis Samorządowy   (pol.).

Linki zewnętrzne

Olkusz
Części miasta wg TERYT
Inne

Herb Olkusza

Miasta województwa małopolskiego
Miasta na prawach powiatu
Miasta powiatowe
Miasta gminne

Herb województwa małopolskiego

Gmina Olkusz
Miasta
Wsie
Kolonie
Osady
Integralne
części wsi
  • Do Baraków
  • Do Chogna
  • Dół (Braciejówka)
  • Dół (Troks)
  • Druga Kolonia
  • Działy
  • Góra (Braciejówka)
  • Góra (Troks)
  • Gościniec
  • Kasprzyki
  • Kąt
  • Kochman
  • Łazy
  • Mokradła
  • Na Dole (Kosmolów)
  • Na Dole (Zimnodół)
  • Na Górze
  • Na Pastwie
  • Na Wsi
  • Nawsie
  • Pasieka
  • Pastwa
  • Pierwsza Kolonia
  • Pod Kadzielnią
  • Pod Lasem
  • Pod Witańcem
  • Podgaj
  • Stradomie
  • Szczygłów Tartak
  • Trzecia Kolonia
  • Za Górą
  • Zadole (Niesułowice)
  • Zadole (Zederman)
  • Zagórcze
  • Zalas
  • Zawada Druga
  • Zawada Pierwsza
  • Zawsie
  • Żabi Port

Herb gminy Olkusz

Powiat olkuski
Miasta
Gminy miejskie
Gminy miejsko-wiejskie
Gminy wiejskie

Herb powiatu olkuskiego

Powiat olkuski (1867–1975) (► 1939–45)
Przynależność wojewódzka
Miasta (1867–1939 i 1945–75)
Osiedla (1954–72)
Gminy wiejskie
(1867–1939, 1945–54 i 1973–75)
Gromady
(1954–72)
Gminy (1939–45)
Miasta
Amtsbezirke
  1. ↑ a b c d e Podczas okupacji 1939–45 jednostkę włączono do III Rzeszy i przekształcono w Landkreis Ilkenau
  2. ↑ a b c d e f g h i j k Podczas okupacji 1939–45 jednostkę włączono do Landkreis Miechów (dystrykt krakowski, GG)
  3. ↑ a b c d W 1939 jednostka częściowo przecięta granicą III Rzeszy i GG
Kontrola autorytatywna (miasto):