Deesis (pisane również Deesis lub deistów ; grecki Δέησις, modlitwa; ros déïsous ), co oznacza „wstawiennictwo” to motyw ikonograficzny szczególnie obecny w bizantyjskim kościele; przedstawia Chrystusa w chwale , siedzącego na tronie i trzymającego księgę w rękach, pomiędzy Maryją Dziewicą a św. Janem Chrzcicielem, którego ręce wyciągnięte do Chrystusa wstawiają się u Niego za ludzkość. Kiedy do tych trzech postaci doda się apostołów, męczenników lub świętych, mówimy o „wielkim deisis”.
Pierwsze pewne odniesienie, jakie mamy do tematu deisis, pochodzi z Egiptu; znajdujemy ją w legendzie o świętych męczennikach Cyrusie i Damiana, opisanej przez Sofroniusza z Jerozolimy w latach 610-623. Opisując wizję kościoła, poeta wspomina o obrazie, na którym jest Chrystus z Dziewicą po jego lewej stronie, a po jego lewej stronie. prawo Jana Chrzciciela, a także różnych apostołów, proroków i męczenników, w tym świętych Cyrusa i Damiana. Pierwsze znane terminy malowania także VII th wieku i jest Sancta Maria Antiqua w Rzymie. Ale tutaj Jan Chrzciciel nie odtwarza gestu błagania Dziewicy, wskazując po prostu w kierunku Odkupiciela.
Temat wstawiennictwa nie był początkowym tematem pierwszej deisis, która pojawiła się w Bizancjum po okresie obrazoburczym (726-843). Chcieli oni przede wszystkim podkreślić uprzywilejowaną rolę Dziewicy i Jana Chrzciciela jako pierwszych świadków boskości Chrystusa. Dopiero po IX th wieku , że kompozycja ta pojawia się w kontekstach, które sugerują ich wstawiennictwo, przywołując obrazy cesarza na tronie, otoczony przez swoich dworzan.
Pierwsze znane nam deisi pochodzą z Kapadocji , w dolinie Güllüdere niedaleko Çavusin. Wczesne przykłady z Konstantynopola samym, że są trzymane są z X XX wieku i jest dziełem małych wymiarach, takich jak szkliwa Staurothèque Limburg an der Lahn i rzeźba z kości słoniowej tryptyk Harbaville przechowywany w Luwrze (Paryż).
Pierwsze deisis ograniczały się do postaci Jezusa, Marii i Jana Chrzciciela. Często umieszczano je na templonie cerkwi lub nad drzwiami. Jednak wraz z rozwojem templonu, który stał się ikonostasem , było miejsce na więcej postaci i jesteśmy świadkami mnożenia się „wielkiej deisis” zarówno w Bizancjum, jak iw Rosji. Umieszczone wyżej niż drzwi, znajdują się na ogół powyżej (choć czasami poniżej), cykl reprezentujący dwanaście wielkich świąt liturgicznych. Chrystus umieszczony nad głównymi drzwiami, pojawił się po prawej stronie Chrystusa (a więc po lewej na stole) Dziewica, Michał Archanioł i św. Piotr, a po jego lewej stronie (a więc po prawej na stole) Jan Chrzciciel, Archanioł Gabriel i św. Paweł. Szczególnie w Rosji są też święci o znaczeniu lokalnym. Rząd namalowany przez André Rubleva dla katedry Zaśnięcia Włodzimierza w 1408 r. mierzy 3,14 m .
Po zdobyciu Konstantynopola przez Osmanów w 1453 r. pierwotna koncepcja grecka zostanie przeniesiona w rosyjską przestrzeń kulturową na oznaczenie obrazów, na których widzimy świętych wstawiających się u Chrystusa za żywymi ( boskimi ), a określenie to wejdzie do języka sztuki historia około 1900 roku.
Deisis można naturalnie znaleźć w bizantyjskich prowincjach Cesarstwa Bizantyjskiego, jak ta mozaika absydy klasztoru Murano na lagunie weneckiej, która znajduje się dziś w Friedenskirche w Poczdamie (Niemcy). Na północ od Alp, w czasach ottońskich, znajdujemy deisis na kawałkach rzeźbionej kości słoniowej z Bizancjum. Nie jest jednak pewne, czy temat „wstawiennictwa” został uchwycony. Tak więc rzeźbiona tablica z kości słoniowej znaleziona na Ewangeliarzu Bernwarda, przedstawiająca Jezusa, Marię i Jana Chrzciciela, nosi wzmiankę „trina potestas” (trójjedyne moce).
Tematem Maryi i Jana Chrzciciela wstawia się za ludzkość będzie w innym ikonograficznego motywu, który jest logicznie powiązany, że na Sądzie Ostatecznym , która znajduje się od XI th wieku na bizantyjskich miniatur. Na Zachodzie temat będzie rozwijał się bez zapożyczania intencji lub kompozycji ze sztuki bizantyjskiej, jak pokazano w Psałterzu Bamberskim (1160-1170), gdzie w dolnych rogach kwadratu obrazu znajdują się głowy Dziewicy i Jana Chrzciciela. Będzie reprezentowana na portalach różnych katedr, takich jak Naumburg w Niemczech i Notre-Dame w Paryżu ; doprowadzi to do czasów renesansu na Sądzie Ostatecznym Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie lub Rubensa w czasach baroku .
Mozaika Deisis, Hagia Sophia (Konstantynopol) .
Wielki Deesis z proroków ( XVI -tego wieku - Muzeum Sztuki Walters).
Ikona Królewska: Jezus Chrystus. XVII th century , Wołoszczyzny . Narodowe Muzeum Sztuki Rumunii .
Tryptyk harbaville , kość słoniowa , środek X XX wieku, Konstantynopol , Luwr .
Ikonostas z katedry Zwiastowania , Moskwa , przez Teofan Grek , 1405 - wiersz powyżej Templon jest to, że z Deïsis.
Duży ikonostas z deisis, katedra w Uglich.
(en) Bizancjum, Wiara i Moc, 1261-1453 [archiwum]. Wystawa internetowa Metropolitan Museum of Art (2004).