Katedra Notre-Dame de Sées

Katedra Notre-Dame de Sées
Obraz poglądowy sekcji Notre-Dame de Sées Cathedral
Prezentacja
Kult rzymskokatolicki
Dedicatee Matka Boska
Rodzaj Katedra
przywiązanie Diecezja Séez
Rozpoczęcie budowy XIII th  century
Koniec prac XIV th  century
Architekt Jehan Audis ( XV th  wieku)
Joseph Brousseau (1775/97)
Jean-Antoine Alavoine
Delarue i Dedaux
Victor Ruprich-Robert (1849/87)
Petitgrand
Inne kampanie robocze częściowa rekonstrukcja i konserwacja (1775-1887)
Dominujący styl gotyk
Ochrona Logo pomnika historycznego Sklasyfikowane MH ( 1875 )
Geografia
Kraj Francja
Region Normandia
Departament Orne
Miasto Sées
Informacje kontaktowe 48 ° 36 ′ 19 ″ na północ, 0 ° 10 ′ 23 ″ na wschód
Geolokalizacja na mapie: Orne
(Zobacz lokalizację na mapie: Orne) Katedra Notre-Dame de Sées
Geolokalizacja na mapie: Dolna Normandia
(Zobacz lokalizację na mapie: Basse-Normandie) Katedra Notre-Dame de Sées
Geolokalizacja na mapie: Francja
(Zobacz sytuację na mapie: Francja) Katedra Notre-Dame de Sées

Katedra Matki Bożej widzi (czasami pisane Seez ), pierwotnie przeznaczony do St. Gervais i św Protais , jest katedra styl gotycki , znajduje się widzi , w pobliżu Alençon w Orne , który jest siedzibą diecezji pasującej tym dziale.

Od 1875 roku zaliczany jest do zabytków historycznych .

Historia

Poprzednie katedry

Św. Latuin , pierwszy biskup Sées , założył pierwszą katedrę około 440 roku. Poświęcony Notre-Dame, a następnie Saint-Gervais i Saint-Protais, jest to tylko niewielki budynek. Obecność grupy katedralnej widzi nie jest pewne, ale na południe obecność katedry w pozostałościach kościoła Notre-Dame du Vivier XIII th  wieku mogą być z nim związane. Podwójne poświęcenie się Wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny i świętym Gervais i Protais miało wynikać ze zjednoczenia dwóch kościołów grupy biskupiej: kościoła biskupiego pod wezwaniem Dziewicy i kościoła wiernych poświęconego braciom męczennikom. Pierwszy kościół pod wezwaniem św Gervais znajduje się w samym sercu miasta, zajmując wschodnią część obecnej katedry, na miejscu świątyni pogańskiej według wykopalisk w XIX -tego  wieku. Katedra Karolingów została zniszczona podczas najazdów Wikingów w 878 lub 910 roku .

Azon Czcigodny (ok. 986-1006) odbudował katedrę. Podniósł go około 986 roku z ruin, używając kamieni z fortyfikacji miejskich.

W 1048 roku Guillaume Soreng i jego trzej synowie przystąpili do buntu przeciwko Yves de Bellême (biskupowi Sées) . Według G. Louise byliby członkami rodziny Bellême, zwolennikami Guillaume'a II Talvasa, w obliczu Arnoula i Yvesa. Zebrali oddział bandytów, którzy spustoszyli region, zanim zajęli Sées i jego katedrę Saint-Gervais. Mówiąc słowami Orderic Vital, ci ludzie zamienili katedrę w jaskinię złodziei, stajnię dla koni i lupanar prostytutek. Dlatego Yves musi poprowadzić oblężenie i próbuje usunąć swoich przeciwników, którzy schronili się w wieży. Nakazuje podpalić sąsiednie domy, ale ogień rozprzestrzenia się i dociera do katedry, która jest w dużej mierze zniszczona.

Katedra szybko otrzymała nową okładkę i została poświęcona 2 stycznia 1050. Ale mury, osłabione przez ogień, nie przetrwały długo, zanim ustąpiły.

Kiedy w 1049 r. Prałat uczestniczył w soborze w Reims , papież Leon IX brutalnie zaatakował go za podpalenie katedry. W ramach pokuty Yves jest zmuszony go przywrócić. Aby znaleźć ważne zasoby niezbędne dla tego miejsca, opuścił Normandię i odważył się podróżować daleko w celu zebrania w Apulii , a nawet w Konstantynopolu , gdzie osiedlono wielu wzbogaconych Normanów. Ze swojej podróży przywiózł znaczną sumę i relikwię prawdziwego Krzyża, dar cesarza. Około 1053 r. Rozpoczął budowę nowej katedry, ale nie widział jej końca. Jego konsekracja nastąpi dopiero w dniu21 marca 1126pod biskupem Jean de Neuville . W 1174 roku , podczas wojen Henryka II i Ludwika VII , katedra została ponownie podpalona.

Obecna katedra

Większość obecnej katedry została zbudowana od 1210 roku . Brak środków zmusza do zaniedbania fundamentów. Chór , kaplice i transept są uruchamiane w trzeciej ćwierci XIII th  wieku i zakończona na początku XIV th  wieku, o czym świadczy epitafium w chórze katedry, która prezentuje Jean de Bernieres (1278-1293) jako budowniczy katedry. Jest on konsekrowany na27 września 1310biskupa Philippe Le Boulanger (1294-1315).

Katedra doznała rozległych zniszczeń podczas wojny stuletniej (1353, 1375) i wojen religijnych . Katedra została ponownie konsekrowana po zbezczeszczeniu i rehabilitacji w 1494 roku .

W XVIII -tego  wieku, zły stan budynku wymaga biskup Jacques Lallement (1728-1740) w ścisłej dostępu w 1740 roku . Jest to jedyny Norman gotycka katedra nie mieć wieża wzniesiona nad skrzyżowaniu transeptu (jak latarnia wież z Rouen , Évreux , Coutances i Lisieux , a także centralnej wieży Bayeux ), to jeden po został zniszczony w czasie XVIII th  century, gdy wiele części budynku grozi zawaleniem. Jean-Baptiste du Plessis d'Argentré (1776-1791) zlecił architektowi Josephowi Brousseau renowację katedry. Odpowiada również za odbudowę pałacu biskupiego .

Różne kampanie restauracyjne i konsolidacyjne

Prace konsolidacyjne odbywają się w XVI -tego  wieku , która skrócenia rozpiętości długość nawy . W celu podparcia zachodniej fasady, która grozi zawaleniem, zbudowano dwie przypory .

W XVIII -tego  wieku , kiedy architekt Brousseau jest odpowiedzialny za prace konserwatorskie w katedrze, dowiaduje wyciek z nawy do północy. Aby temu zaradzić, od 1780 do 1784 roku , zbudował podwójne Buttress na czwartym North Bay.

Katedra jest przedmiotem podczas XIX XX  wieku duża konsolidacji kraju i konserwatorskich. Od 1817 roku architekt Alavoine otoczył fasadę ogromnym masywem, aby ją utrwalić. Zastosowano żeliwne filary i sterczyny . Następujący po nim architekci Delarue i Dedaux kontynuują rozpoczęte prace. Wznowiono przypory nawy w związku z pojawieniem się pęknięć i postępującym wysypywaniem przypór. Operację tę przeprowadzono w dwóch kampaniach, od 1832 do 1838 dla przypór północnych, od 1844 do 1850 dla tych po stronie południowej. Rekonstruują także iglicę wieży południowej na wzór wieży północnej.

W 1849 roku architekt Victor Ruprich-Robert , uczeń Viollet-le-Duc , został wyznaczony do kierowania pracami konserwatorskimi. Podczas wykopalisk zauważa, że ​​niestabilność budowli wynika z kolejnych nasypów, wynikających z różnych jego przebudów. W ten sposób na miejscu katedry nałożone są pozostałości budowli galijsko-rzymskiej, prochy pierwszej katedry, gruz drugiej oraz warstwa spalonych i zniszczonych materiałów.

Zły stan chóru i transeptu powoduje konieczność całkowitego przejęcia ich elewacji. Restaurację południowego transeptu zakończono w 1856 roku . Dopiero w 1869 roku Ruprich-Robert kontynuował odbudowę północnego ramienia transeptu. Na tej okazji, zakrystia z XVIII -tego  wieku został rozebrany. Zbyt długie oczekiwanie i zły stan zmusiły Rupricha-Roberta do całkowitego wyburzenia chóru. Po stworzeniu dla niektórych fundamentów o głębokości do ośmiu metrów, doskonale odrestaurowuje miejsca z rozebranych kamieni. Wierność rekonstrukcji jest pełna, z kilkoma wyjątkami, takich jak przedłużenie przestrzeni osiowej kapliczki i usuwaniu dodanym do XVI TH i XVIII, XX  wieku. To dzięki jej działaniu katedra ucieka „przed ruiną, którą [jej] grożono przez długi czas”, według Viollet le Duc. Po śmierci Rupricha-Roberta architekt Petitgrand kontynuował prace i zakończył przebudowę chóru.

W 1978 roku przywrócono strzały.

Jeżeli budowa katedry jest rzeczywiście stare, szacuje się, że ponad połowa z zewnątrz siding datowane XIX th  century .

Wymiary

Długość całkowita 83,60  m
Szerokość nawy 9,10  m
Szerokość nawy i naw bocznych 21,55  m
Wysokość nawy pod zwornikiem 24  m
Wysokość korytarzy pod zwornikiem 12  m
Wysokość wieży 70  m

Opis

Plan

Katedra ma kształt łacińskiego krzyża .

Fasada

Fasada zachodnia otoczona jest dwoma strzałkami . Początkowo, strzałka północ była wyższa, ale przywrócenie XIX th  wieku mają ich zrównoważone. Na tę fasadę otwierają się trzy portale. Dwa boczne portale obsługują strzałki.

Nad centralnym portalem znajduje się tympanon , którego rzeźby zostały zniszczone przez rewolucjonistów, przedstawia u góry dwie postacie: Chrystusa, który po prawej stronie koronuje Dziewicę, podobnie jak w katedrze paryskiej  ; poniżej postacie za sarkofagami otaczają Dziewicę na łożu śmierci i podczas Jej Wniebowzięcia .

Nawa

Nawa ma sześć przęseł i nawy boczne . Używa słownictwa architektury normańskiej . Składa się z trzech poziomów: dużych arkad, triforium i górnej kondygnacji okiennej z galerią obiegową.

W Spandrele z dużych salonach każdy ozdobiony polylobe zaczepiani przez dwóch koniczyny. Fryz czterolistny zdobi spód balustrady triforium i powtarza się na piętrze, naprzemiennie z wzorami liści.

Transept

Jego transept jest asymetryczny. Ramię południowe ma dwa przęsła, podczas gdy ramię północne ma trzy, a także nawę boczną połączoną z obejściem . Zainspirowany sztuką Île-de-France transept ma promienny styl .

Okno rozety południowej wygląda jak koło, symbol nieustannie zmieniającego się świata. W centrum znajduje się Jezus Chrystus, wokół dwunastu apostołów i poza dwudziestoma czterema starszymi z Apokalipsy . Poniżej znajduje się dziesięć postaci ze Starego Testamentu .

Południowo transept zawiera dwa niezwykłe rzeźby: „Beauty Bóg widzi” białego marmuru dłuta pracowni Berniniego i Matki Bożej widzi, marmurowy posąg XIV th  wieku. Te rzeźby są usytuowane obok studni pracy, odrestaurowany w XIX th  wieku .

Okno rozety północnej ma postać kryształu śniegu z przewagą niebieskiego. W centrum, Jezus na krzyżu i około sześciu medaliony retracing objawień Zmartwychwstałego Jezusa Chrystusa na krawędzi grobu, święte niewiasty, Jezus i Maria Magdalena , Jezus i Saint Thomas , uczniowie Emaus , dzielenie się chleb. Poniżej przedstawiono świętych i biskupów diecezji: Loyer, Godegrand, Opportune, Céronne, Raven, Rasiphe, Cénery, Osmond, Raverein i Alnobert.

Na północy transept zawiera ołtarz Louis XIV , z Cordeliers klasztoru widzi, na pulpit z XVIII -tego  wieku i dwóch modlących figury wykonane przez Etienne Leroux , tych biskupów widzi Charles Frederick Rousselet i François-Marie Trégaro . Daje dostęp do kaplicy z relikwiami św . Latuina .

Chór i promienne kaplice

Chór ma styl bardziej francuski niż normański, składa się z dwóch przęseł i pięciobocznej absydy . Otoczony jest obejściem obsługującym pięć promiennych kaplic.

Zgodnie z planem sporządzonym w 1780 roku przez architekta Brousseau ołtarz umieszczono na końcu chóru, a stalle kanoników zajmowały skrzyżowanie transeptu i pierwszego przęsła nawy. Biskup Plessis d'Argentré zmodyfikował ten układ, umieszczając nowy ołtarz główny na skrzyżowaniu dróg w 1786 roku . Posiada dwie płaskorzeźby  : od strony nawy grobowej, a od tylnej strony chóru - odkrycie świętych Gervais i Protais.

W tylnym prezbiterium znajduje się siedemdziesiąt dwie rzeźbione stalle . Zdeponowane w 1870 r. W celu odrestaurowania przez Rupricha-Roberta, zostały ponownie złożone w 1931 r. Pod biskupstwem Octave Pasquet .

  1. Kaplica św. Mikołaja  ;
  2. Kaplica Świętego Godegranda . Witraż przedstawia go i jego siostrę Sainte Opportune . Znajduje się w nim nowoczesny posąg św. Teresy z Lisieux , która przybyła z pielgrzymką do katedry;
  3. osiowa kaplica Najświętszego Sakramentu poświęcona Notre-Dame-des-Champs;
  4. Kaplica św. Augustyna  ;
  5. Kaplica Świętej Madeleine . Przedstawia ją w witrażowym oknie u stóp Chrystusa. Znajdują się w nim groby trzech biskupów Sées: leżącego Claude Bardel , Octave Pasquet i André Pioger .

Anioł Katedry

Anioł katedry jest rzeźba wykonana w maju 2013 roku przez rzeźbiarza statuary Yannick Roberta na dworcu Notre-Dame de widzi katedry i zaproponował diecezji zobaczy.

Poświęcenie rzeźby odbyło się 5 lipca 2013 roku przez biskupa Sées Jacquesa Haberta.

Reprezentacja katedry

Scena koronacji króla Francji w filmie Joanny d'Arc przez Luca Bessona został nakręcony tam.

Muzyka

Wielkie organy katedry Notre-Dame de Sées
Obraz poglądowy sekcji Notre-Dame de Sées Cathedral
Lokalizacja
Kraj Francja
Region Normandia
Departament Orne
Gmina Sées
Budynek Katedra Notre-Dame de Sées
Szerokość i
długość geograficzna 		48 ° 36 ′ 19 ″ na północ, 0 ° 10 ′ 23 ″ na wschód
Czynniki
Budowa Martyna Leszczyńska 1743
Rekonstrukcja Aristide Cavaillé-Coll 1883
Przywrócenie Charles Mutin 1910
Pleyel 1937
Louis Benoist i Pierre Sarélot 1972
Charakterystyka
Gry 38
Klawiatury Mechanizm korbowy 3 + 1
Rury nieznany numer
Ochrona Logo pomnika historycznego Sklasyfikowane MH ( 1976 , bufet)

Narząd

Bez organów do 1743 r. , Dopiero po przybyciu do biskupstwa Louis-François Néel de Christot (1740-1775) podjęto decyzję o zakupie organów.

Umowa została zawarta 12 stycznia 1743między kapitułą katedry a wykonawcą organów z Lotaryngii Claude Parisotem . Według szacunków organy z 29 przystankami są rozłożone na 4 manuały i pedał, którego praca planowana jest na 14 miesięcy to 4000  funtów. Gablota organowa jest realizacją Jacquesa Chapelaina, stolarza z Argentan, podążającego za targiem za rokiem24 stycznia 1743za kwotę 1500  funtów. Inspiracją dla tych organów były te z opactwa Mondaye .

Naprawiony w 1812 r. , Został zdemontowany cztery lata później i zamontowany na nowej platformie. Bracia Louis i Robert Damiens podnoszą instrument i modyfikują jego kompozycję. Instrument został zainaugurowany w dniu18 marca 1869Franz-Aloys Klein, organista katedry w Rouen .

Aristide Cavaillé-Coll sporządził raport w 1879 roku, w którym odnotował stan zniszczenia i zaproponował budowę nowego instrumentu za kwotę 45 000 franków. Od 1881 do 1883 roku , zrobił nowy narząd z 32 przystanków i 40 wierszy, rozłożonych na 3 klawiatur i pedału. Jest zainaugurowany w dniu18 stycznia 1883przez Alexandre Guilmant , organisty w Trójcy Paryża .

Całkowitej renowacji organów po dziesięcioletnim zamknięciu z powodu przebudowy sklepień nawy głównej dokonał w 1910 roku Charles Mutin, następca Aristide Cavaillé-Coll na czele założonej przez niego manufaktury. jego ojciec. Jest zainaugurowany w dniu12 lipca 1910Louis Vierne, posiadacz wielkich organów katedry Notre-Dame de Paris . Został zwolniony w 1937 roku przez firmę Pleyel .

Od 1969 do 1972 roku Louis Benoist i Pierre Sarélot, czynniki w Le Mans, podnieśli i rozbudowali organy Cavaillé-Coll, zwiększając je z 32 do 38 przystanków. Jest zainaugurowany w dniu7 maja 1972Georges Robert, organista kościoła Notre-Dame de Versailles .

Narząd został ponownie przywrócony od 2005 do 2009 roku przez braci Roberta z Nantes i zainaugurował20 czerwca 2009przez Olivier Latry , tytularny organista katedry Notre-Dame de Paris.

Gablota organowa z 1743 r. Wykonana przez Jacquesa Chapelaina została sklasyfikowana jako zabytek od czasów24 marca 1976.

Dlatego organy mają teraz 38 przystanków na trzech ręcznych klawiaturach i pedale. Transmisje (notatki i rejestry) są mechaniczne. Liczba rur pozostaje do określenia.

Kompozycja

I. Pozytywne
56 nuty
Trzmiel 8 '
Salicional 8 '
Prestant 4 '
Podwójne 2 '
Trzeci 1 3/5 '
Larigot 1 1/3 '
Pełny zestaw V
Cromorne 8 '
II. Grand-Organ
56 nut
Trzmiel 16 '
Trzmiel 8 '
Obejrzyj 8 '
Flet wrzecionowy 8 '
Flet kominowy 4 '
Prestant 4 '
Nazard 2 2/3 '
Podwójne 2 '
Trzeci 1 3/5 '
Zaopatrzenie V
Talerz IV
Bombarde 16 '
8 'trąbka
Trąbka 4 '
III. Ekspresyjna historia 
56 notatek
Flet harmoniczny 8 '
Viola da gamba 8 '
Niebiański głos 8 '
Flet Oktawiana 4 '
Top Cornet V
8 'trąbka
Fagot-obój 8 '
Głos ludzki 8 '
30-klawiszowy pedał 
Kontrabas 16 '
Soubasse 16 '
Trzmiel 8 '
8 'otwarty bas
Flet 4 '
Bombarde 16 '
8 'trąbka
Trąbka 4 '

Organiści

Festiwal organowy, stworzony w 2009 roku przez Guya Robineau, pozwala każdego lata gościć organistów z całego świata.


Dzwony

Poświęcono trzy nowe dzwony 27 września 2015 rprzez biskupa Séez Jacques Habert . Założona przez odlewnię Cornille-Havard w Villedieu-les-Poêles-Rouffigny , ryciny są autorstwa artysty z Ornais Marca-Antoine'a Orellana. Koszt operacji wyniósł 130 000 euro.

Dzwony katedry Sées
Nazwisko Masa Średnica podstawy Uwaga Ojcowie chrzestni i matki chrzestne Poświęcenie Wieża Rok Założyciel Rysunek
Pia 3162  kg 173  cm Jeśli b

2

Francisque de Corcelle
Jeanne Marie Fontenilliat		 wieża południowa 1851 Ernest Bollée Sin foto.svg
Marie Therese 2302  kg Zrób 3 Hrabia d'Albon
Hrabina d'Albon		 wieża południowa 1838 Sin foto.svg
Jeanne-Marie 1570  kg Ad 3 Charles-Frédéric Rousselet
...		 wieża południowa 1851 Ernest Bollée Sin foto.svg
Saint-Jean-Eudes 1312  kg Mi b 3 Charles Soro
Marie-Paule Fruchard		 „Przyjdź i odpocznij w moim sercu, mówi nam Jezus. Oddam ci… ” wieża północna 2015 Odlewnia Cornille-Havard Sin foto.svg
Saint-Latuin 983  kg Fa 3 Joseph Raingeard
Jeanne-Marie Maillard		 „Biskupi są modlitwami… szafarzami tajemnic…” wieża północna 2015 Odlewnia Cornille-Havard Sin foto.svg
Family-Martin 769  kg Piętro 3 Michel Biou
Madeleine Biou		 „Rodzina, to piękno, które przybliża nas do nieskończonego piękna, które jest ...” wieża północna 2015 Odlewnia Cornille-Havard Sin foto.svg
Całkowity Waga: 10098 kg

Uwagi i odniesienia

  1. Wskazówka n o  PA00110943 , baza Mérimée , francuski Ministerstwo Kultury
  2. Christine Olde-Choukair , Architektura normańska w średniowieczu: etapy tworzenia , t.  2, Luneray, Charles Corlet Publishing / Presses Universitaires de Caen,2001, 2 II  wyd. ( ISBN  2-84133-134-2 ) , „Sées: Notre-Dame cathedral”, s.  179-184
  3. Pierre Desportes Jean-Pascal Foucher , Francoise Loddé Laurent Vallière ( pref.  Helene proso) Fasti Ecclesiae Gallicanae 9 Diecezja Sées: katalog Prosopographic Biskupów osobistości i kanonach diecezjach Francja od 1200 do 1500 , Turnhout, Brepols,2005, 193,  str. ( ISBN  2-503-51823-0 ) , „Zawiadomienie instytucjonalne: Stolica biskupia - Kolejne katedry”, s.  6-8
  4. "The cathedral of Sées: I-Study of the monument" w Directory of the Five Departments of Normandy , Congrès de L'Aigle, 1984, ( ISSN  0755-2475 ) , s.  97-104
  5. Christine Olde-Choukair , Norman architecture in the Middle Ages, tom 1: views on the art of building , Luneray, Éditions Charles Corlet / Presses Universitaires de Caen, wydanie 2 2001 ( ISBN  978-2-84133-135-2 , 2-85480-949-1 i 2-84133-135-0 ) , „Chór katedry w Sées i wpływ promienistości”, str. .  159-173
  6. informacja o biskupach Séez , Jules Valin, Sées, 1844, [ czytaj online ]
  7. Pierre Bouet i Francois Neveux , Norman biskupi XI XX  wieku: Sympozjum Cerisy la Salle (wrzesień 30 do 3 października, 1993) , Caen, prasy Universitaires de Caen1995, 330  s. ( ISBN  2-84133-021-4 ) , „Biskupi normańscy od 985 do 1150”, str.  19-35
  8. David Douglas ( tłum.  Marie-Liliane de Bouard), „  Biskupi Normandii (1035–1066)  ”, Annales de Normandie ,Maj 1958, s.  87-102
  9. Joseph Decaëns , "Biskup Yves widzi" w Pierre BOUET i François Neveux (red.), Norman biskupi XI -tego  wieku: Sympozjum Cerisy-la-Salle (30 września - 3 października 1993) , Caen, University Press of Caen,1995, 330  s. ( ISBN  2-84133-021-4 ) , str.  117-137
  10. Interpolacje Orderic Vital w Gesta Normannorum Ducum autorstwa Guillaume de Jumièges
  11. Wieża katedry lub wieża rzymskiego wału
  12. „Katedra Sées: III-Wielka narządów katedry widzi” w katalogu z pięciu działów Normandii , Kongres L'Aigle, 1984, ( ISSN  0755-2475 ) , str .  112-119
  13. Wskazówka n o  PM61000693 , baza Palissy , francuski Ministerstwo Kultury
  14. Wskazówka n o  PM61001010 , baza Palissy , francuski Ministerstwo Kultury
  15. Wskazówka n o  PM61001011 , baza Palissy , francuski Ministerstwo Kultury
  16. Były członek Zgromadzenia Narodowego, ambasador Francji przy Stolicy Apostolskiej.
  17. Żona Gastona d'Audiffret-Pasquier , księcia Audiffret-Pasquier, zastępcy Orne, a następnie przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego Senatu.
  18. Czcigodna Matka Marie-Paul Fruchard jest przełożoną benedyktynów Argentan, najstarszej wspólnoty zakonnej w diecezji Séez.

Bibliografia

Zobacz też

Powiązane artykuły

Linki zewnętrzne