Purusza ( sanskryt IAST : purusa ; Devanagari : पुरुष) oznacza „męski, człowiek, osoba, Hero | urzędnik służby cywilnej, urzędnik | życiowa zasada, duch | dusza wszechświata ”.
W filozofii hinduskiej termin ten oznacza „byt, boski duch, makrokosmos”. Utożsamiany jest w szczególności z Brahmą , Wisznu , Śiwą , Durgą i Narayanem jako prymitywną jednostką, z której emanuje makrokosmos.
W filozoficznym nurcie Sankhji , Purusa jest statyczną zasadą męską ( tattva ), czystą świadomością w obliczu dynamicznej żeńskiej zasady niewrażliwej Natury zwanej Prakrti .
Termin należy interpretować od nazwy ognia w języku indoeuropejskim , * pure- , zgodnie z powszechnym stosowaniem w świecie indoeuropejskim, gdzie nazwy ognia lub światła służą jako określenie bohaterów lub człowieka.
W relacjach wedyjskich Purusza jest kosmicznym człowiekiem, którego ofiara bogów stworzyła całe życie. Porównywany był do skandynawskiego boga Ymira, którego legenda przedstawia wersję zbliżoną do tego indoeuropejskiego mitu.
Purusę jest opisany w następujący sposób w spekulatywnych hymnów Wed
Samiec ma tysiąc głów,
ma tysiąc oczu, tysiąc stóp.
Zakrywając całą ziemię,
wciąż jest nad nią dziesięć palców.
Mężczyzna to nikt inny jak ten wszechświat,
co minęło, co nadejdzie (...)
Wszystkie istoty są jego częścią.
W 56 strofie Sāṃkhyakārikā znajdujemy termin pratipuruṣa, który oznacza całą Purusę . Samkhya uważa zatem, że istnieje wielość purusy . „Na tym polega działanie Prakiti , manifestacja kosmiczna, która przechodzi od Wielkiego Prawa do poszczególnych elementów wulgarnych. Istnieje w celu wyzwolenia wszystkich Puruszy ( pratipurua ).
Ta sama strofa 56 Sāṃkhyakārikā ponownie mówi: „Chociaż wydaje się dla siebie, jest dla innych”.
Dla Raja Joga , a zwłaszcza w Jogasutrach z Patańdżalego , w purusy , dosłownie „męskim”, oznacza najwyższą istotę stworzenia, Jaźni. On jest Czystą Świadomością, Świadomością Świadka ( sâkshin ), która obserwuje nieruchomą i milczącą Prakriti . Purusa to „ madhyastha ” (który stoi w środku): zrównoważony, bezstronny, niewzruszony.
Według Heleny Blavatsky Purusza to „ Niebiański Człowiek . Duch, identyczny z Nârâyaną w innym aspekcie. „Duchowe Ja” ” .