Współpraca w okupowanej przez nazistów Europie

W okresie 1940 - 1945 The German Nazi dominuje kilka krajów w Europie . Współpraca oznacza wsparcie udzielane przez różnych krajów okupowanych do sił okupacyjnych Trzeciej Rzeszy . Mogło się to odbywać poprzez rządy , jak w Norwegii czy Francji , administracje posłuszne nazistowskim władzom okupacyjnym, partie polityczne i gazety przychylne nazistom , a nawet inicjatywy prywatne (w biznesie, świecie sztuki i rozrywki itp.). ).

Kolaboracją wykracza poza aktem współpracy. Termin ten oznacza w zasadzie wsparcie, przeprosiny i promowanie współpracy na wszystkich poziomach, w tym sojuszu wojskowego. Obejmuje ideologiczne przywiązanie do lokalnych lub niemieckich form nazizmu.

Różne rodzaje

Według Wernera Ringsa ( Leben mit dem Feind: Anpassung u. Widerstand in Hitlers Europa, 1939-1945 , Kindler 1979), socjologa ze Szwajcarii , istnieją różne rodzaje kolaboracji.

Neutralna współpraca

Współpracownik mówi: „Akceptuję, że życie toczy się dalej. Z pełną świadomością i ze względu na moje zainteresowanie pracuję bezpośrednio lub pośrednio na rzecz władzy okupacyjnej, nie przestrzegając jednak politycznych i ideologicznych zasad narodowego socjalizmu. Moja postawa jest podyktowana okolicznościami, na które nie mam wpływu. Jedyną alternatywą byłoby bankructwo, bezrobocie, głód, chaos i ruina. O ile mogę, chcę przeżyć wojnę i klęskę mojego kraju” .

Autor Werner Rings umieszcza w tej kategorii działania administracji krajów takich jak Belgia i Holandia, których rządy schroniły się w Wielkiej Brytanii. Obejmuje również współpracę gospodarczą krajów takich jak Francja czy Dania . W zasadzie zwycięzca może narzucić co tylko chce, jeśli to konieczne siłą, ale wie też, że pokojowy i pojednawczy kraj jest łatwiejszy do rządzenia i bardziej produktywny niż kraj zbuntowany. Według Rings z tego powodu Niemcy uznają suwerenność i neutralność Francji i Danii, które zachowują rząd.

Według Rings nie tylko przemysłowcy, którzy prowadzą interesy z okupantami, praktykują „neutralną współpracę”, ale także, na swoim poziomie, pracownicy, którzy wyjeżdżają, aby zarabiać na życie w Niemczech.

Bezwarunkowa współpraca

Bezwarunkowy współpracownik mówi: „Łączę siły z siłami okupanta, ponieważ aprobuję jego zasady i jego ideał. Moja postawa nie jest wynikiem okoliczności, ale konsekwencją przywiązania do narodowego socjalizmu. Gotów jestem do poświęceń dla okupanta, póki mogę służyć naszej wspólnej sprawie” .

Jest to typowa postawa Vidkuna Quislinga, który doszedł do władzy w Norwegii w 1942 roku. We wszystkich krajach zachodnich widzieliśmy pojawienie się tego, co Rings nazywa „Hitlerami w miniaturze” i który mógł lub chciałby odgrywać tę samą rolę, co Quisling. , ale że Niemcy nie dojdą do władzy. Tak jest w przypadku Antona Mussert w Holandii i Frits Clausen w Danii. Quisling, Mussert i Clausen są przywódcami lokalnych partii nazistowskich. Mogą twierdzić, że są prawdziwymi nazistami, ponieważ są uważani za bliskich niemieckiej rasie przez niemieckich nazistów. W innych krajach są też partie bardzo bliskie nazizmowi, które chciałyby, aby ich kraje stały się prawdziwymi sojusznikami Niemców. Nazywa się ich ogólnie „kolaboracjonistami” .

Wśród kolaborantów , możemy przytoczyć Narodowa Partia Flamandzka (VNV) z Staf de Clerq , w Christus Rex z Léon Degrelle w Walonii Narodowe wybierane Rally od Marcel Déat i PPF od Jacques Doriot lub Partii Narodowej Breton .

Według Rings, żaden z tych przywódców, czy to czysty nazista, czy po prostu faszysta, nigdy nie zdobył zaufania Hitlera. Jedynym wyjątkiem jest Rosjanin Bronisław Kamiński , cieszący się pełnym zaufaniem okupantów w swojej Republice Lokot koło Briańska .

Warunkowa współpraca

Współpracownik warunkowy mówi: „Współpracuję z władzami okupacyjnymi, chociaż popieram tylko niektóre aspekty doktryny nazistowskiej. Z rezerwą jestem gotów wiernie współpracować, bo chcę zmienić okoliczności, które skłoniły mnie do takiej postawy” .

Według Rings, warunkowa współpraca jest oficjalną polityką Francji Vichy, a rząd duński częściowo ją praktykuje. W październiku 1940 roku Pétain zaproponował współpracę, o którą Hitler nie prosił. W przemówieniu telewizyjnym wyjaśnia Francuzom, że „… aby zachować jedność Francji, … w ramach konstruktywnej działalności nowego porządku europejskiego, wchodzę teraz na drogę współpracy”. W ten sposób w niedalekiej przyszłości można było zmniejszyć ciężar cierpienia naszego kraju, poprawić los naszych więźniów, zmniejszyć ciężar kosztów okupacji terytorium. » (Tarcza Petaina).

Dla Rings postawa Własowa , założyciela Rosyjskiego Komitetu Wyzwolenia i Rosyjskiej Armii Wyzwolenia , odnosi się również do „Współpracy Warunkowej”.

Współpraca taktyczna

Współpracownik taktyczny mówi: „Zgadzam się na współpracę pomimo mojej wrogości wobec narodowego socjalizmu i nazistowskich Niemiec (...) . Robię to z kilku powodów: aby wyzwolić kraj z obcego jarzma i odzyskać wolność, aby w jak największym stopniu uniknąć masowej rzezi niewinnych ludzi,… kolaboracja kryje w sobie opór i formę walki” .

Aby zilustrować tę formę współpracy, Rings przytacza przykład pracowników kolei, którzy potrafili prowadzić pociągi w dzień i sabotażować w nocy. Inny przykład tego rodzaju kolaboracji: w styczniu 1941 r. , po zagrożeniu przez Niemców zablokowania dostaw węgla do Danii, ta ostatnia zgodziła się na dostarczenie torpedowców, ale po tym, jak praktycznie stały się one bezużyteczne. Taka postawa była również, że prezydent Emil Hacha z czeskomorawskie , który w 1939 roku nadal pozostać w kontakcie z Edvard Beneš , uchodźca w Londynie.

Według Rings, pewne grupy lub organizacje są zmuszane do praktykowania taktycznej współpracy: żydowskie konsystorzy, aby zaoszczędzić czas, partie komunistyczne przed czerwcem 1941 r. , aby istnieć politycznie. Czasem też do negocjacji z okupantem sprowadza się pewne grupy bojowników: Tito w marcu 1943 r. w sprawie wymiany jeńców, czetników w znacznie bardziej powtarzalny sposób, zarówno z Niemcami, jak iz Włochami . We Francji w 1944 r. OCM w Bordeaux zgodził się dostarczyć Niemcom 45 ton broni zrzuconej na spadochronach z Londynu w zamian za uwolnienie 300 jeńców. wkwiecień 1942tuż po ucieczce generał Giraud zgadza się na spotkanie z Otto Abetzem, ale odrzuca złożone mu propozycje.

Rings podkreśla, że ​​pod presją wydarzeń taktyczna współpraca nie może trwać długo: bardzo szybko rząd Emila Háchy, prezydenta Czechosłowacji, a następnie Protektoratu Czech i Moraw w latach 1939-1945, musi przejść od współpracy taktycznej w trybie warunkowym. kolaboracji, a następnie bezwarunkowej od lata 1940 r. Partie komunistyczne przechodzą wprost do oporu od czerwca 1941 r. i nawet w Danii rozważna kolaboracja rządu duńskiego musi zakończyć sięSierpień 1943 datę jego rozwiązania.

Kraje okupowane przez Niemcy

Belgia

W Belgii rząd Hubert Pierlot udał się na emigrację do Londynu, nie zgadzając się z decyzją o kapitulacji28 maja 1940przez Léopold III . Król uważa się za jeńca wojennego, ale nie udziela poparcia rządowi na uchodźstwie. Dzieląc dla lepszego panowania, Niemcy starają się wzbudzić kolaboracji z Flamandów przez praktykujących Flamenpolitik , natomiast pomysłowe sprzeciwiać ten ruch do walońskimi Rexists o Léon Degrelle .

Dania

Francja

We Francji politykę kolaboracji wprowadził marszałek Pétain pod okupacją niemiecką, w czasie II wojny światowej . To sam Pétain wprowadza ten termin w swoim przemówieniu radiowym na temat30 października 1940, gdzie zaprasza Francuzów do współpracy z wrogiem. Ale Hitler, który uważa Francję za potęgę, która stała się drugorzędna, nie stara się wciągać Francji w wojnę u boku Niemiec. Pomimo dzielących ich różnic, niemieccy przywódcy chcą mieć jako rozmówcę władzę prawną, uznaną przez większość ludności za uprawnioną, aby dokonywać wyzysku kraju po niższych kosztach. Yves Durand przeciwstawia się w planach Hitlera krajowi takiemu jak Norwegia: „Dla samego Hitlera Francja nie jest ani partnerem rasowym, ani centralnym partnerem w kraju, w którym zaangażował Niemcy”. Pétain i większość sił Vichy przyznają, że mogą współpracować z okupantem. Wierząc w ochronę interesów Francji, służą interesom Niemiec lepiej niż mogliby to zrobić zdeklarowani faszyści.

Grecja

W Grecji Hitler mianuje premiera30 kwietnia 1941Georgios Tsolakoglou . Inni współpracujący z Grecji przywódcy to cywile, którzy tworzą pronazistowski rząd, tacy jak Konstantínos Logothetópoulos i Ioánnis Rállis .

Luksemburg

Por.: Vincent Artuso , Współpraca w Luksemburgu w czasie II wojny światowej (1940-1945) - Zakwaterowanie, adaptacja, asymilacja  ; Frankfurt nad Menem (Peter Lang), 2013.

Norwegia

Vidkun Quisling , przywódca miejscowej partii nazistowskiej Nasjonal Samling , od początku okupacji próbował kierować proniemieckim rządem, ale norweski ruch oporu odwiódł Niemców od narzucenia go. Po okresie bezpośredniej administracji wojskowej, Quisling w końcu powrócił do władzy w 1942 roku , kierując współpracującym rządem norweskim . Nazwisko Quislinga staje się obelgą, używane podczas wojny do wyznaczania współpracujących przywódców; wyrażenie to jest nadal używane w językach angielskim i skandynawskim.

Holandia

Polska

Czechosłowacja

Czechosłowacja została rozczłonkowana w 1939 roku , jej terytorium podzielone jest zasadniczo na dwóch obszarach: Czesko-Morawskiej protektoratu gdzie prezydent Emil Hácha pozostaje w biznesie, ale bez mocy i poddany niemieckich oficerów wojskowych, a Słowacja , niezależny kraj kierowany przez Jozef Tiso , który jest aktywnie zaangażowany na froncie wschodnim obok Niemców.

związek Radziecki

W Związku Radzieckim , na terenach kontrolowanych przez Wehrmacht , wielu ludzi pomagało nowym okupantom, czy to z antystalinizmu, czy z patriotyzmu (w regionach takich jak kraje bałtyckie anektowane w 1940 r. przez ZSRR).

To właśnie Antony Beevor w wydanej w 1999 roku książce Stalingrad nazywa sowieckich kolaborantów Hiwi .

Andriej Własow, generał Armii Czerwonej , uciekł po jego schwytaniu i utworzył siły zbrojne, potocznie zwane Armią Własowską, mające pomóc Niemcom.

Białoruś

Były konflikty między partyzantami sowieckimi a grupami pragnącymi ustanowić na Białorusi reżimy nacjonalistyczne . Kilka grup oporu w krajach bałtyckich i Polsce chciało przywrócić reżimy sprzed 1939 roku. W naziści natychmiast stworzył białoruskiego rządu, Central białoruską Najwyższej , która przyjęła zasad Białoruska Republika Ludowa , ale opierając się na zaostrzeniu nacjonalizmu.

Ten rząd był słaby i całkowicie podporządkowany Berlinowi . Był używany głównie do wymuszania reżimu terroru i represji. Spłonęło około 700 wsi, czasem wraz z ich mieszkańcami, a tysiące ludzi zostało zabitych lub deportowanych pod zarządem Rady, która nie miała poparcia miejscowej ludności. Białoruś przed jednym wojennych z krajów o największej żydowskiej diaspory, że Żydzi Białorusi zostały niemal całkowicie zdziesiątkowany od 1942 roku . W kraju znajdowało się też kilka gett , w tym w Lachwie , słynącej z buntu przeciwko nazistom, który miał tam miejsce w 1942 roku .

Rosja Ukraina Litwa

Jugosławia

Po inwazji na kraj The Axis rozczłonkowane na terytorium Królestwa Jugosławii i stworzył kilka niezależnych państw, w których zainstalowane niemiecki i włoski okupanci współpracując rządy oparte na lokalnych żądań separatystycznych. W ten sposób powstaje Serbski Rząd Współpracy , kierowany przez Milana Nedicia i Niezależne Państwo Chorwackie , kierowane przez przywódcę Ustashi Ante Pavelića . Próba stworzenia Czarnogóry nie udaje się, a Włosi czynią z tego terytorium gubernia . Kolejna część terytorium Jugosławii podzielona jest na protektoraty niemiecki, włoski, węgierski lub bułgarski. Na tych terenach okupanci korzystają z usług sił zbrojnych, takich jak ochotnicza milicja antykomunistyczna , słoweńska Gwardia Narodowa czy rosyjski korpus przeciwko ruchowi oporu .

Sprzymierzone kraje Niemiec

Termin „współpraca” jest omawiany dla tych krajów, których motywacje i sytuacje były różne: niektóre dążyły do ​​ekspansji, a ich rządy już przed wojną celowo zdecydowały się na przystąpienie do Osi (Włochy, Węgry, Bułgaria): w tym przypadku jest to „ofensywny sojusz”, a nie kolaborację; inni dążyli do odzyskania terytoriów utraconych na korzyść ZSRR na mocy paktu niemiecko-sowieckiego (Finlandia, Rumunia): są to „sojusze okoliczności”; inni dołączyli do Osi po proniemieckich zamachach stanu (Rumunia): w tym przypadku jest to „  orbicie  ”; inne wciąż były okupowane militarnie przez Niemcy za chęć opuszczenia Osi (Włochy, Finlandia, Węgry) iw tym przypadku słowo „współpraca”, w znaczeniu wewnętrznej współpracy politycznej, staje się wyraźnie istotne dla okresu i terytoriów, których dotyczy; czterech na pięciu znalazło się w stanie wojny z Niemcami (Włochy, Finlandia, Rumunia i Bułgaria).

Bułgaria

Przegrany I wojny światowej , Bułgaria króla Borysa III sprzymierzyła się z Niemcami19 kwietnia 1941z powodu żądań rewizji traktatów i granic z 1918 r. oraz roszczeń terytorialnych wobec Jugosławii ( Macedonia ), Rumunii ( południowa Dobruja ) i Grecji ( Tracja Egejska). Współpraca miała głównie charakter militarny (przeciwko Jugosławii i Grecji) i miała niewielki wpływ na politykę wewnętrzną, nawet jeśli reżim był autorytarny. Bułgaria nie brała udziału w niemieckiej wojnie przeciwko ZSRR, ale udostępniła swoje lotniska Luftwaffe .

Bułgarscy Żydzi jako tacy nie byli zaniepokojeni (nawet jeśli niektórzy zostali deportowani, ale z powodu aktów oporu). Z drugiej strony na terenach zabranych z sąsiednich krajów, zwłaszcza Grecji, miejscowi Żydzi, np. greccy Romowie , nie otrzymali obywatelstwa bułgarskiego i zostali przekazani Niemcom, które ich deportowały i eksterminowały. Bułgaria zrywa sojusz z Niemcami6 września 1944 r, dzień po wkroczeniu Armii Czerwonej na jej terytorium i dołączył do aliantów w dniu8 września 1944 r.

Finlandia

Tajna klauzula w pakcie o nieagresji umieściła Finlandię w sferze sowieckich interesów politycznych i wojskowych. Możliwość skorzystania z tego prawa protokolarnego pojawiła się po fińskiej odmowie zezwolenia na utworzenie sowieckich baz wojskowych w Karelii. Moskwa wypowiada następnie pakt o nieagresji podpisany z Finlandią w 1932 r. i rozpoczyna działania wojenne30 listopada 1939. To początek „wojny zimowej”. W tym dniu Finlandia była po raz pierwszy wspierana finansowo przez Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i Francję podczas wojny zimowej . Cesuje terytoria podczas podpisywania Traktatu Moskiewskiego w zamian za pokój w dniu12 marca 1940 ale aby je odzyskać, jest w koalicji z Niemcami od 22 czerwca 1941kiedy atakuje swojego byłego sowieckiego sojusznika, epizod znany w Finlandii jako wojna kontynuacyjna , po Wielkim Rozejmie . Współpraca ma charakter wyłącznie militarny (przeciwko ZSRR) i nie wpłynęła na politykę wewnętrzną, reżim pozostał demokratyczny. (Rzadcy) fińscy Żydzi nie martwili się. Finlandia zrywa sojusz z Niemcami i wnosi o zawieszenie broni od ZSRR w dniu4 września 1944 r. Wehrmacht zachowuje się więc jak wrogiego kraju, a Finlandia wypowiada wojnę Niemiec4 marca 1945podczas wojny lapońskiej .

Węgry

Wielki przegrany I wojny światowej , Węgry admirała Horthy'ego sprzymierzył się z Niemcami10 kwietnia 1941osiągnąć roszczenia terytorialne swojej polityki rewizjonistycznej (wymagającej rewizji traktatu w Trianon i granic z 1918 r. ) w Rumunii, Czechosłowacji i Jugosławii. Uzyskuje tylko częściową satysfakcję: Hitler nie aprobuje odbudowy Wielkich Węgier i, w wyniku dwóch arbitrażu wiedeńskiego , „przecina gruszkę na pół”, przyznając admirałowi Horthy’emu tylko północną część rumuńskiego Siedmiogrodu , czechosłowackie pogranicze i Ruś , oraz zachodnia połowa Jugosłowiańskiej Wojwodiny ( Bačka ).

Polityka wewnętrzna poszła w ślady nazistowskich Niemiec, kiedy już autorytarny reżim przekształcił się w dyktaturę wojskową. Żydzi węgierscy (lub stali się Węgrami na terytoriach anektowanych) zostali wykluczeni z życia gospodarczego i publicznego, a 75% z nich przekazano nazistowskim Niemcom, które ich deportowały i eksterminowały.

W październiku 1944 r. , gdy wojska sowieckie i rumuńskie wkroczyły do ​​kraju, admirał Horthy, który rozważał prośbę o pokój, został aresztowany przez Niemców. Ferenc Szálasi , przywódca Strzałokrzyżowców , zostaje narzucony na szefa nowego rządu, który kontynuuje wojnę aż do kapitulacji4 kwietnia 1945.

Włochy

Włoski przywódca Mussolini , od tego czasu sojusznik Niemiec1 st listopad 1936( oś Rzym-Berlin ), zostaje zwolniony i aresztowany25 lipca 1943. ten12 września 1943, Otto Skorzeny dostarcza go na rozkaz Hitlera. Gromadzi wokół siebie najbardziej radykalnych faszystów, organizując w ten sposób partię faszystowską , odwołuje króla i proklamuje Rzeczpospolitą w kontekście wojny domowej i zagranicznej. Na terytoriach kontrolowanych przez Niemców, którzy najechali Włochy w sierpniu i wrześniu, powstaje nowy reżim Włoskiej Republiki Socjalnej . Od tego momentu, podczas gdy w Rzymie rząd królewski utworzony przez Badoglio podpisał rozejm w dniu3 września 1943, wstąpił do aliantów i wypowiedział wojnę Rzeszy w dniu 13 października 1943republikański reżim kontynuuje wojnę z aliantami. Utrzymywany we wzmocnionej poddaństwa, tryb traktowany jest jako równouprawniony w umowach regulujących jego stosunki z Rzeszą, ale utrzymywany jest tylko przez władze niemieckie, z których jest tylko państwem marionetkowym , które nie kontroluje całości jej nominalne terytorium, ponieważ ruch oporu nadal zdobywa teren, podczas gdy Niemcy ze swojej strony tworzą dwie „strefy działania” bezpośrednio administrowane przez Wehrmacht na północnym wschodzie: Alpenvorland (obecnie Trentino-Alto Adige ) i Adriatisches Küstenland ( Friuli). i Istrii ).

Wśród włoskich Żydów deportowano 17% , dwie trzecie z nich przez Republikę Salò . Społeczna Republika Włoska kończy się w dniu27 kwietnia 1945 wraz ze śmiercią Mussoliniego, zabitego przez włoski ruch oporu.

Chorwacja

Niepodległe Państwo Chorwackie był reżim ogłosił on April 10 , 1941 na części terytorium Królestwa Jugosławii , rozczłonkowane po inwazji wojsk Osi w 1941 roku . Obejmował większość dzisiejszej Chorwacji oraz Bośni i Hercegowiny . Ruch faszystowski i niezależność od Ustasha , prowadzony przez Ante Pavelić, kładzie się przy władzy przez włoskich i niemieckich okupantów . Natychmiast ustanowił morderczą dyktaturę, prześladując nie tylko Żydów i Cyganów jak Niemcy, ale także ludność serbską, która była obiektem masowych rzezi. Szybko reżim ustaszy staje w obliczu powstań, serbskich nacjonalistów z jednej strony i komunistów z drugiej; Do końca konfliktu światowego „niepodległa” Chorwacja doświadczyła jednych z najkrwawszych walk na jugosłowiańskim teatrze działań. Niepodległe Państwo Chorwackie przestała istnieć wiosną 1945 roku, a jej terytorium zostało reintegracją Jugosławii, obecnie kontrolowanej przez Tity sił komunistycznych .

Rumunia

Zwycięzca I wojny światowej i członek Małej Ententy , Rumunia broni traktatów z 1918 roku  : jej granice gwarantowane są przez Wielką Brytanię i Francję na13 kwietnia 1939. wwrzesień 1939, pozwala ocalałym siłom polskim zmobilizować siły brytyjskie w Aleksandrii , oddając do ich dyspozycji swoją flotę. Król Karol II uwięził faszystów . Ale upadek Francji, rozczłonkowanie Rumunii na korzyść ZSRR, Węgier i Bułgarii, potem zamach stanu6 września 1940zmusił go do abdykacji, a reżim marszałka Iona Antonescu sprzymierzył się z Osią22 czerwca 1941odzyskać terytoria utracone na rzecz ZSRR .

Jest to dyktatura wojskowa, która wyklucza Żydów i Romów z życia gospodarczego i publicznego, eksterminując 47% tych pierwszych i 20% drugich. Powstaje Ruch Oporu . wMarzec 1944The Red Army osiągnęły granice Rumunii i23 sierpnia 1944, aresztowanie Antonescu, Rumunia wypowiada wojnę Osi (ale alianci przyznają mu zawieszenie broni dopiero trzy tygodnie później, 12 września).

Źródła

Bibliografia

  • Białoruś , Philippe Marchesin, wyd. Karthala, 2006.Dokument użyty do napisania artykułu

film dokumentalny

  • Kolaboranci nazistów (13 odcinków), 2011:
  1. Współpraca chorwacka
  2. Pierre Laval
  3. Specjalne komandos Arajs
  4. Vidkun Quisling, przypadek Norwegii
  5. Mufti Jerozolimy
  6. Léon Degrelle, od reksizmu do nazizmu
  7. Zdrada Antona Mussert
  8. Współpraca na Litwie i Ukrainie
  9. Dziwny sojusz IRA
  10. Łańcuch Rumkowski, zbawca lub współpracownik
  11. Finlandia czyli cena wolności
  12. Ioannis Rallis, grecki hańba
  13. Żydowscy żołnierze Hitlera

Uwagi i referencje

  1. Werner Rings, Życie z wrogiem , Weidenfeld i Nicholson, 1982 s.  73 (przetłumaczone z niemieckiego Leben mit dem Feind , 1979).
  2. Pierścienie, str.  76 .
  3. Pierścienie, str.  86 .
  4. Pierścienie, str.  103 .
  5. Pierścienie, str.  106 .
  6. Pierścienie, s.  128 .
  7. Yves Durand , Nowy nazistowski porządek europejski 1938-1945 , Éditions Complexe, 1990, s.  60-63 .
  8. „Stalingrad”, książka Antony'ego Beevora - A Nazi War History , Mário Sousa, Institute for Marksist Studies, marx.be , 2004.
  9. Philippe Marchesin, op. cyt. , s.  27 .
  10. NationMaster-Lakhva .
  11. Marc Ferro , Pytania dotyczące II wojny światowej , Paryż Florencja, Casterman Giunti,1993, 192  pkt. ( ISBN  978-2-203-61004-0 , OCLC  743141223 )
  12. Hans-Erich Stier (red.), Grosser Atlas zur Weltgeschichte , wyd. Westermann, Braunschweig 1985, ( ISBN  3-14-100919-8 ) , s. 155-157.
  13. Hans-Erich Stier op.cit. , P. 155-157
  14. Michel Foucher ( red. ), Fragmenty Europy: atlas Europy Środkowej i Wschodniej , Paryż, Fayard ,1998, 327  s. ( ISBN  978-2-213-60010-9 ) , s.  38
  15. Hans-Erich Stier op. cyt. , P. 155-157.
  16. Kartográfiai Vállalat Szerkesztőbizottsága, Történelmi atlasz a középiskolák számára („Historyczny Atlas Szkół”), Budapeszt 1989, ( ISBN  963-351-422-3 )
  17. Pierre Milza , Les Fascismes , Paryż, red. Du Seuil, coll.  "Punkty., Próg. Historia" ( N O  147)1991, 612  pkt. ( ISBN  978-2-02-012863-6 , OCLC  717588347 )
  18. Hans-Erich Stier (red.), Grosser Atlas zur Weltgeschichte, wyd. Westermann, Braunschweig 1985, ( ISBN  3-14-100919-8 ) , s. 155-157.
  19. Andrei Otetea (red.), Istoria lumii în data wyd. Enciclopedica, Bukareszt 1969, s. 420-445

Powiązane artykuły