Katedra w Rennes

Katedra w Rennes
Przykładowe zdjęcie artykułu Cathedrale Saint-Pierre de Rennes
Fasada katedry.
Prezentacja
Kult rzymskokatolicki
Dedicatee Święty Piotr
Rodzaj Katedra
przywiązanie Archidiecezja Rennes, Dol i Saint-Malo (siedziba)
Rozpoczęcie budowy XVI th  wieku
Koniec prac 1845
Dominujący styl Klasyczny
Ochrona Logo pomnika historycznego Sklasyfikowane MH ( 1906 )
Stronie internetowej cathedralerennes.catholique.fr
Geografia
Kraj Francja
Region Bretania
Departament Ille-et-Vilaine
Gmina Renifer
Dzielnica Środek
Informacje kontaktowe 48 ° 06 ′ 41 ″ północ, 1 ° 41 ′ 00 ″ zachód

Katedra Saint-Pierre de Rennes jest katedra rzymskokatolicka , w samym sercu miasta Rennes , w Bretanii . Jest siedzibą archidiecezji Rennes, Dol i Saint-Malo . Klasycznie urządzony , jest jedną z dziewięciu historycznych katedr w Bretanii .

Został sklasyfikowany jako zabytek historyczny od30 października 1906.

Historia starego budynku

Obecna strona katedry użyto jako zarządzie biskupstwo od czasu VI th  wieku. Prawdopodobnie został zbudowany na miejscu starszego sanktuarium .

Stary budynek został całkowicie zastąpiony przez kościół gotycki XII th  century. To w jego murach25 grudnia 1483Henri Tudor, przyszły Henryk VII z Anglii , przebywający wówczas na wygnaniu w Bretanii, obiecuje poślubić Elżbietę z Yorku w celu zgromadzenia armii, która pozostała wierna zmarłemu Edwardowi IV Anglii . Rzeczywisty ślub w 1486 roku będzie uszczelnić koniec Wojny Dwóch Róż i inicjuje dynastii Tudorów da pięciu władców Anglii dwa pierwsze panujących królowych kolejno Mary I re Anglii i Elizabeth I ponownego Anglii .

W 1490 roku zawaliła się wieża i zachodnia fasada gotyckiego kościoła. Od tego czasu podjęto niekończącą się przebudowę masywu zachodniego, która trwała 163 lata i zaowocowała znaną nam dzisiaj granitową fasadą, w dużej mierze w stylu klasycystycznym .

Katedrę uratował pożar z 1720 roku, który zatrzymał się kilkadziesiąt metrów dalej, na wysokości kościoła Saint-Sauveur .

Nawy i prezbiterium, jednakże nie zostały przywrócone i zagroził ruinę. W 1730 roku architekt Jacques V Gabriel uznał je za nieodwracalne. Inżynier Abeille zaproponował odbudowę całej budowli na planie krzyża greckiego , ale zmarł w 1752 r., A projekt nie otrzymał najmniejszego początku realizacji.

Plik 11 lutego 1754, w środku nabożeństwa, ze sklepienia chóru oderwano duży kamień. Biskup Louis-Guy de Guérapin de Vauréal poprosił o ekspertyzę Budynków Króla . Dwóch współpracowników Ange-Jacquesa Gabriela , Jacques-Germain Soufflot i Nicolas Marie Potain , pojechało do Rennes wKwiecień 1762.

Historia obecnego budynku

Okazało się wtedy, że aby uniknąć całkowitego zawalenia, konieczna była rekonstrukcja całego budynku, z wyjątkiem niedawno wybudowanej, solidnej elewacji. Obaj architekci zalecili odwrócenie orientacji budynku i pozostawienie tylko wież, które byłyby umieszczone przy łóżku .

"Bretania, gorliwa w upiększaniu swojej stolicy, nadal chciała, aby została ozdobiona katedrą zbudowaną w dobrym guście greckiej architektury [...] Pan  Potain będzie kierował tym budynkiem pod kierownictwem pana  Soufflota . "

-  L'Avant-Coureur , 7 czerwca 1762.

Projekt przedstawiony przez Nicolasa Marie Potaina został zatwierdzony przez Ludwika XV na posiedzeniu Rady w dniu9 marca 1762. Jest przechowywany w Archiwum Narodowym . „Zawstydzony otoczeniem, aby wyciągnąć ramiona krzyża łacińskiego , Potain zaprojektował statek wzdłużny z zabezpieczeniem i możliwością poruszania się . Kolejność jest karbowana jonowa . W absydzie The owalna kaplica Komunii odbywa między gotyckich dzwonnic. "

Rozbiórka trwała od 1756 do 1768 roku. Niemniej, aby uwolnić fundusze niezbędne do realizacji projektu Potaina, należało umieścić kilka opactw „w komisariatach”, pozbawiając ich posiadaczy dochodów. Król zawahał się i projekt został zawieszony. W 1780 roku Komisja Pomocy ponownie zażądała Budynków Króla. Wtedy to architekt z Nantes, Mathurin Crucy, przedstawił projekt, który szanował starą orientację budynku i bardziej rozsądną ocenę 840 000 funtów . Odbudowa rozpoczęła się w 1787 roku, ale rewolucja francuska przestała działać. Dekret cesarski z dnia19 kwietnia 1811zastrzega w swoim pierwszym artykule, że katedra w Rennes zostanie ukończona; niemniej jednak jego zastosowanie jest już dawno spóźnione.

Prace wznowiono w 1816 roku pod wspólnym kierownictwem Mathurina Crucy'ego i Philippe'a Bineta (1742-1815). Po śmierci Crucy'ego w 1826 r. Kontynuowano, nie bez przerwy, pod kierunkiem architekta miejskiego Louisa-Guya Richelota , prowadzone przez firmy MM.  Boy and Binet (syn architekta Philippe Bineta). Obecnie neoklasycystyczna katedra z klasyczną fasadą została ukończona w 1845 roku.

Wielkanocny dzień od 7 kwietnia 1844, Godefroy Brossay Saint-Marc inauguruje nową katedrę.

W latach 1803 i 1844 dawne opactwo Saint-Melaine było prokatedrą w Rennes.

Z lipiec 2009, Katedra Saint-Pierre przechodzi gruntowne prace porządkowe przy dekoracji wnętrz i naprawie witraży. W końcu odbyła się inauguracja planowana początkowo na koniec 2012 rokulistopad 2014.

Na zewnątrz

Fasada zachodnia

Fasada i dwie wieże klasyki z granitu 48 metrów wysokości, został zbudowany w kilku etapach w ciągu całego XVI TH i XVII -tego  wieku.

Wieże mają cztery poziomy. Od 1640 do 1704 roku na budowie byli architekci ze szkoły Laval . Pierwsza kondygnacja została zbudowana w latach 1541-1543, druga i trzecia w latach 1640-1654 (przez Tugal Caris ), a czwarta i ostatnia (przez Pierre Corbineau ) od 1654 do 1678. Ostatecznie François Huguet dokończył koronację wieże między 1679 a 1704 rokiem, doprowadzając je do obecnej wysokości 48 metrów i dodając na frontonie u szczytu fasady motto Ludwika XIV ( Nec pluribus impar , niezrównany).

Oprócz frontu fasada posiada pięć herbów tufu (od góry do dołu, od prawej do lewej):

Aby podkreślić siłę i solidność nowego zespołu w przeciwieństwie do kruchości poprzedniej konstrukcji, architekci wyposażyli elewację w 44 granitowe kolumny.

Na frontonie umieszczono herb Ludwika XIV.

Zadaszenie

Skrzyżowanie transeptu jest zwieńczony kopułą z oculus .

Wnętrze

Nawa

Nawa ma czterdzieści cztery kolumny jońskie . To była najbardziej surowa część budynku. W celu zmniejszenia tego oszczędności, przeprowadziliśmy na XIX th  wieku do powlekania sztukaterie kolumny i części ścian (jest mieszanina pył marmurowy gaszonego wapna i kreda), co daje większą światło w budynku.

Z drugiej strony półkoliste sklepienie zdobi złoto, dzieło Auguste'a Louisa Jobbé-Duvala , który w 1843 roku założył Maison Jobbé-Duval specjalizującą się w dekoracji, renowacji malarstwa i złocenia na drewnie. Jest pierwszym kuzynem Félixa Armanda Marie Jobbé-Duvala (1821-1889), który wykonał dekorację sufitów południowo-zachodniego skrzydła parlamentu Bretanii . Sklepienie ma tarcze z herbem Bretanii i sufraganami diecezji arcybiskupstwa Rennes. Pomaga to stworzyć bardziej wystawny wygląd.

Chór

Podłoga chóru wykonana jest z surowych granitowych płyt. Stanowią one gwałtowny kontrast z ołtarzem głównym wykonanym z marmurów, ofiarowanym przez papieża Piusa IX i pochodzącym z forum rzymskiego.

De-Dome z absydą ozdobiony jest obrazem dawanie Chrystusa klucze do Królestwa Niebieskiego do świętego Piotra , wykonane około 1871 roku przez malarza z XIX th  wieku Alphonse Le Hénaff .

Chór otoczony jest krużgankiem, którego ściany zdobią przedstawienia różnych świętych Bretanii zgrupowanych według ich diecezji ( Rennes , Dol-de-Bretagne , Saint-Malo , Saint-Brieuc , Tréguier , Saint-Pol-de - Léon , Quimper , Vannes ). Są również zasługą Alphonse Le Hénaff.

Transept

Każdy z dwóch nawiasów transeptu ma okazałą kaplicę ozdobioną niezwykłymi freskami. Kaplica południowa poświęcona jest św. Annie , patronce Bretanii. Jest też obraz o wydaniu Piotra malarz Henri-Joseph de Forestier podanej przez Karola X . Dzieło pochodzi z 1827 roku i przedstawia Świętego Piotra uwolnionego z więzienia przez anioła.

W północnej kaplicy znajduje się szereg fresków poświęconych Maryi . W ten sposób uczestniczą w kulcie maryjnym, który jest bardzo rozpowszechniony w Bretanii.

Kopuła

Powyżej skrzyżowaniu transeptu, projekt artystyczny dla rozwoju czterech wisiorki został wybrany przez biskupa Rennes i Regionalnej Dyrekcji Spraw Kulturalnych w Bretanii .

Ten projekt rzeźbiarza Laurenta Esquerré polega na instalacji czterech posągów, każdy o wysokości trzech metrów, w czterech wisiorkach pod kopułą. Według księdza Heudré, proboszcza katedry, „jest to zestaw posągów z terakoty, które będą przedstawiać symboliczne tetramorfy czterech ewangelistów , związane ze scenami z Ewangelii  : Człowiek dla św. Mateusza , lew dla św. Marka , byka dla św. Łukasza i orzeł dla św. Jana  ” . Cztery gliniane posągi zostały wykonane w Vietri sul Mare , niedaleko Neapolu ( Włochy ), od lutego 2018 r.

W katedrze zainaugurowano nową salę skarbca, a także cztery nowe posągi 12 czerwca 2019 r.

Krypta

Wejście znajduje się pod ciężką płytą z wyrytymi nazwiskami pochowanych biskupów, pośrodku środkowej nawy katedry. Ta krypta jest otwarta tylko dla pochówków. Schodzimy tam podczas pochówku biskupa lub arcybiskupa, grzebani są tam m.in .:

Meble

Ołtarz

Katedry gospodarze świetny arcydzieło: AN altarpiece flamandzki Antwerpia z XVI -tego  wieku, ozdobiony 80 znaków, który został przywrócony w 1984 roku ołtarz jest w rankingu obiekt pod zabytków od 1901 roku.

W czerwiec 2007złodzieje włamali się do katedry, pozwalając się zamknąć w budynku. Ten zostawił im całą noc do demontażu i ukraść trzy elementy predelli na ołtarz pochodzący z XVI -tego  wieku, w ostatniej kaplicy przed wejściem prawego transeptu. Siedem miesięcy później, tylko scena z małżeństwa Anny i Joachima stwierdzono w Belgii i uroczyście powrócił do M gr  z Ornellas, arcybiskup kościelnej prowincji Rennes odzyskać swoje pierwotne miejsce. Statuetka przedstawiająca pasterkę uwielbiającą pasterzy została wcześniej skradziona13 stycznia 1975.

Obrazy

W kaplicy pod wezwaniem św Malo jest obraz św Małgorzaty , dzieło Pierre Mignard pochodzącym z XVII -tego  wieku. Ten stół jest kopią jednego z Raphaela przechowywanego w Paryżu w dziale malarstwa z Luwru . Obraz od 1908 roku zaliczany jest do zabytków historycznych.

Michaelmas kaplica domy posągiem św Anny , kopia pracy XV -go  wieku.

Organy

Wielkie organy

Wielkie organy katedry Saint-Pierre w Rennes
Przykładowe zdjęcie artykułu Cathedrale Saint-Pierre de Rennes
Lokalizacja
Kraj Francja
Region Bretania
Departament Ille-et-Vilaine
Gmina Renifer
Budynek Katedra w Rennes
Szerokość i
długość geograficzna 		48 ° 06 ′ 42 ″ północ, 1 ° 41 ′ 02 ″ zachód
Czynniki
Budowa Aristide Cavaillé-Coll 1874
Rekonstrukcja Haerpfer-Erman 1970
Przywrócenie Victor Gonzalez 1939-1940
Charakterystyka
Gry 67 prawdziwych gier
Klawiatury Mechanizm korbowy 4 + 1
Rury nieznany numer

Wielkie organy katedry pochodzą z 1874 roku. Instrument, zbudowany w romantycznej estetyce przez producenta Aristide Cavaillé-Coll , znajduje się w kredensie, dzieło architekta Alphonse Simil . Po pewnych modyfikacjach dokonanych przez Victora Gonzaleza w latach 1939-1940 instrument został całkowicie przebudowany w manufakturze Haerpfer-Erman w 1970 roku w duchu neoklasycznym. Następnie dodaje się grzbietowy pozytyw, rury znajdują miejsce w kredensie zaprojektowanym przez głównego architekta zabytków Raymonda Cornona. Dziś wielkie organy katedry w Rennes stanowią najważniejszy instrument departamentu Ille-et-Vilaine.

W skład organów wchodzą:

Skład jest następujący:

I. Pozytywny
C - g 5
56 nut 		II. Grand-Organ
C - g 5
56 nut 		III. Historia
C - g 5
56 notatek 		IV. Echo
C - g 5
56 nut 		30-dźwiękowy pedał
C-f 3

Watch 8
Bourdon 8
Watch 4
Flute 4
Nazard 2 2/3
Doublet 2
Quarte 2
Tierce 1 3/5
Larigot 1 1/3
Supply 4 rzędy
Talerz 4 rzędy
Cromorne 8
Trąbka 8
Bugle 4

Watch 16
Bourdon 16
Watch 8
Bourdon 8
Prestant 4
Flute 4 Dublet
2
Grosse Tierce 3 1/5
Cornet top 5 rzędów (C 3 -g 5 )
Grosse Fourniture 2 rzędy
Petite Fourniture 4 rzędy
Talerz 4 rzędy
Bombarde 16
trąbka 8
Boom trąbka 8
Bugle 4

Diapason 8
Otwarty flet 8
Quintaton 8
Niebiański głos 8
Włoski dyrektor 4 Dublet
2
Fourniture 5 rzędów
Talerz 3 rzędy
Kornet 5 rzędów (G 2- g 5 )
Bombarde 16
Trąbka 8 Trąbka
4
Obój 8

Bourdon 8
Principal 4
Flet stożkowy 4 Dublet
2
Piccolo 1
Larigot 1 1/3
Talerz 4
rzędy Dulciane 16
Głos ludzki 8
Chalumeau 4

Soubasse 32
Principal 16
Soubasse 16
Bourdon 8
oktawa 8
oktawa 4
flet 4 dublet
2
flet 2
Fourniture 4 rzędy
Bombarde 16
Bombarde soft 16
trąbka 8
trąbka 4

Akcesoria :

Organy chóru

Organy chóralne katedry Saint-Pierre w Rennes
Przykładowe zdjęcie artykułu Cathedrale Saint-Pierre de Rennes
Lokalizacja
Kraj Francja
Region Bretania
Departament Ille-et-Vilaine
Gmina Renifer
Budynek Katedra w Rennes
Szerokość i
długość geograficzna 		48 ° 06 ′ 42 ″ północ, 1 ° 40 ′ 58 ″ zachód
Czynniki
Budowa Joseph Merklin 1867
Przywrócenie Victor Gonzalez 1936-1937
Charakterystyka
Gry 20 prawdziwych gier
Klawiatury Mechanizm korbowy 2 + 1

Mieści się w neoklasycystycznym dębowym bufecie i zajmuje centralną część obejścia otaczającego chór, na końcu absydy katedry. Uniesiony na wysokiej podstawie , częściowo wsparty na wspornikach , jego orurowanie jest zamaskowane fałszywie pomalowanymi i złoconymi rurami drewnianymi. Zgrupowane według siedmiu, w dwóch płaskich ścianach otoczonych pilastrami zwieńczonymi korynckimi kapitelami na elewacjach bocznych, te kanony numer dwadzieścia dziewięć na elewacji głównej, dwie płaskie ściany siedmiu fałszywych rur otaczających środkową część piętnastu.

Pochodzące z 1867 roku dzieło domu Merklin-Schütze zostało zaprezentowane w Paryżu podczas Wystawy Światowej w 1867 roku . Instrument został następnie oceniony w warsztacie nt9 lutego 1869Eugène Henry, ówczesny organista tytularny katedry, César Franck , Louis Lebel, Édouard Batiste , organiści w Paryżu z Sainte-Clotide , Saint-Étienne-du-Mont i Saint-Eustache . Instrument ten, zamówiony od 1867 r. Przez kapitułę metropolitalną, zostanie zainstalowany dopiero w 1869 r. I zostanie przyjęty do katedry dopiero 9 grudnia.

Organy te zastępują instrument z fabryki Daublaine-Callinet z 1843 roku, powiększony przez tego samego producenta w 1859 roku i sprzedany do fabryki Notre-Dame de Pontorson . Nagrany w 1881 roku przez Jeana-Baptiste'a Clausa, byłego brygadzistę Cavaillé-Coll , został nieco zmodyfikowany w latach 1936-1937 przez Victora Gonzaleza .

W skład organów wchodzą:

  • odwrócona konsola, pośrodku absydę, wyposażona w 2 ręczne klawiatury 56-nutowe i 30-nutowy pedał w stylu niemieckim;
  • 20 prawdziwych gier;
  • trakcja mechaniczna do gier rysunkowych;
  • pneumatyczna maszyna dla każdej z klawiatur.

Skład jest następujący:

I. Grand-Orgue
C - g 5
56 nut 		II. Pozytywne
C - g 5
56 nut 		Pedał
C - f 3
30 nut

Bourdon 16
Zegarek 8
Bourdon 8
Salicional 8
Flet harmoniczny 8
Prestant 4
Flet harmoniczny 4
Scope 4 rgs (Gonzalez)
Trąbka 8
Bugle 4
Klarnet stroikowy 8

Principal 8
Bourdon 8
Viole de Gambe 8 Octavian
flet 4
Octavine 2
Sequialtera 2 rgs (Gonzalez)
Trąbka harmoniczna 8
Fagot-obój 8

Soubasse 16 (C - d 3 )
Octave-bass 8 (C - d 3 )

Akcesoria :

  • Sprzęgła I / I, II / I, II / I w 16;
  • Tirasses I, II;
  • Wzywa Stroiki I, Stroiki II;
  • Tremolo;
  • Przełącz wyrażenie.

Dzwonki

Na wieżach metropolitalnego kościoła Rennes bije pięć dzwonów. Dron, nazwany Godefroy, mieści się w północnej wieży. Przetopiony przez firmę Bollée du Mans, ten dzwon, dający Fa # 2, został pobłogosławiony13 października 1867. Waży około 7900  kg . Jego 240-  kilogramowa klapa została wymieniona12 grudnia 2011.

Pozostałe cztery dzwony, znajdujące się w wieży południowej, noszą imiona Marie, Pierre, Amand i Melaine. Dają A2, C # 3, Mi3 i A3. Ważą 3950  kg , 1467  kg , 1155  kg i 475  kg . Pierre to jedyny zachowany dzwon z Bollée odlanego z 1843 r., Który obejmował trzy naczynia dźwiękowe, Marie (3052  kg ), Pierre (1467  kg ) i Amand (820  kg ), pobłogosławił6 listopada 1843. Pozostałe trzy dzwony zostały odlane15 lutego 1934przez firmę Paccard d ' Annecy i ochrzczony 15 kwietnia następnego roku.

Drone, nosząca nazwę pierwszego kardynała arcybiskupa Rennes, M gr  Brossay-Saint-Marc , to największy dzwon skradziony w Wielkiej Brytanii. Imiona jego sióstr przywołują na myśl patrona katedry, Piotra , archidiecezję Rennes, Dol i Saint-Malo , Melaine oraz jego poprzednika na tronie biskupim, Amanda.

Bibliografia

  1. komunikatu n O  PA00090675 , podstawy Mérimée , francuskie Ministerstwo Kultury
  2. Ślub Henri Tudora w prymitywnej katedrze św. Piotra w Rennes
  3. cytowany przez Michela Gallet, paryskich architektów XVIII -tego  wieku , pp.  413-414 .
  4. Arch. nat. 0¹ 1904-5.
  5. Michel Gallet, paryski architekci XVIII XX  wieku , s.  414
  6. Arch. nat. G 156.
  7. National Archives (Francja) , akta prac konserwatorskich w katedrze w Rennes, F / 19/7840
  8. W międzyczasie katedra była okupowana przez 18 miesięcyGrudzień 1830aw połowie 1832 r. przy składzie materiałów artyleryjskich, co wstrzymało prace. Archiwa Narodowe, prace konserwatorskie w katedrze w Rennes, numery F / 19/7840 i F / 19/7841.
  9. Zdaje sobie sprawę z fasady, której prace zostały wstrzymane sto lat wcześniej. Zrobił duży portal i część wież od 1640 do 1654 roku.
  10. Wskazówka n o  PM35000818 , baza Palissy , francuski Ministerstwo Kultury
  11. Pascal Simon, Ouest-France, „  VIDEO. Rennes. XVI-wieczne arcydzieło w katedrze  ” , na ouest-france.fr ,12 czerwca 2019 r(dostęp 31 lipca 2019 ) .
  12. Pascal Simon, Ouest-France, „  Rennes. Katedra inauguruje swoje nowe skarby  ” , na ouest-france.fr ,12 czerwca 2019 r(dostęp 31 lipca 2019 ) .
  13. „  Ołtarz PM35000416  ” , zawiadomienie n o  PM35000416, bazy Palissy , francuskiego Ministerstwa Kultury .
  14. Telegram ,14 lutego 2008.
  15. Wskazówka n o  000PE026981 , baza Joconde , francuskiego Ministerstwa Kultury .
  16. Wskazówka n o  PM35000417 , baza Palissy , francuski Ministerstwo Kultury
  17. Sabine Morvézen (reż.), Orgues in Ille-et-Vilaine. Narodowy spis organów , Rennes, Rennes University Press, 2006, 358  str. ( ISBN  2-7535-0153-X ) , str.  209-213 .
  18. Constant Plard, Katedra Saint-Pierre w Rennes , Lyon, Imprimerie Lescuyer, 1991, s.  8 .
  19. Sabine Morvézen (reż.), Orgues in Ille-et-Vilaine. Narodowy spis organów , Rennes, Rennes University Press, 2006, 358  str. ( ISBN  2-7535-0153-X ) , str.  214 .
  20. Katedra Saint-Pierre w Rennes. Przewodnik dla zwiedzających. , Rennes, Imprimerie Simon, sd, s.  11-12 .
  21. Nitsch 1929
  22. Ouest-France 2011
  23. West Lightning 1934
  24. (bez dzwonka, przyciemnianego, kościoła Sainte-Croix w Nantes , Charles Marie, który waży 8291  kg )

Zobacz też

Bibliografia

  • Georges Nitsch , katedra, opactwo Saint-Melaine, kościół Saint-Germain w Rennes. Notatki historyczne. , Rennes, Librairie Larcher,1929, 93  str..
  • „  W wysokich wież katedry umiejętne specjaliści przygotowanie pracy obniżenia dzwony  ” L'Ouest-Éclair , Rennes, n O  13620,20 lutego 1934, s.  8 ( czytaj online ).
  • „  Nowe dzwony katedry  ”, L'Ouest-Éclair , Rennes, n o  13669,10 kwietnia 1934, s.  6 ( czytaj online ).
  • "  W metropolii Błogosławieństwo nowych dzwonów  ", L'Ouest-Éclair , Rennes, n O  13675,16 kwietnia 1934, s.  4 ( czytaj online ).
  • Michel Gallet, paryscy architekci XVIII -tego  wieku , Paryż, Editions Menges, 1995 ( ISBN  2856203701 ) .
  • „  W Rennes, dźwięk największego dzwonu w Bretanii zastąpił: Rennes  ”, Ouest-France , Rennes,27 września 2013( czytaj online ).
  • „  Saint Pierre de Rennes and the wish of Henri Tudor  ” (dostęp 18 października 2018 ) .

Powiązane artykuły

Linki zewnętrzne