Front Rumuński (1916-1918)

Rumuński przód , składnikiem froncie wschodnim w czasie pierwszej wojny światowej , przyniósł ze sobą siłami Quadruplice z jednej strony, która obejmowała bułgarski , austro-węgierskie , osmańskie i niemieckie wojska , az drugiej strony " armia rumuńska wspierany przez rosyjską armię cesarską (do października 1917) i francuską misję logistyczną generała Berthelota . Po długim okresie zwlekania w latach 1914-1916, w szczególności ze względu na nominalne przynależność królestwa rumuńskiego do systemu sojuszniczego utworzonego przez Niemcy, latem 1916 r. przywódcy polityczni królestwa zerwali z władzami centralnymi na korzyść Rosjan. ofensywa na froncie austro-węgierskim . Mnożąc błędy, wojsko rumuńskie szybko okazało się bezsilne w powstrzymaniu uzgodnionej ofensywy mocarstw centralnych i skutecznej obronie stolicy. Tak więc pod koniec 1916 r. jednostki rumuńskie, wspierane przez wojska rosyjskie, pozostały w Mołdawii , ale z biegiem miesięcy wsparcie to stawało się coraz bardziej iluzoryczne, a pod koniec 1917 r. Rumuni zmuszeni są prosić o zawieszenie broni i podpisanie pokoju o klęsce z mocarstwami centralnymi . Rumunia jest następnie okupowana przez mocarstwa centralne przez większą część roku 1918. Upadek frontu macedońskiego we wrześniu 1918 skonsumowany, rozejm z Bułgarią podpisany , alianckie natarcie niemożliwe do zatrzymania , Rumunia wznawia działania wojenne 10 listopada 1918 r. przeciwko Austro-Węgry w zaawansowanym stanie rozkładu, szybko zajmujące Transylwanię. W 1919 roku, dzięki rewolucji na Węgrzech , armie rumuńskie wznowiły działania wojenne i rozgromiły węgierską Armię Czerwoną, okupując Węgry na kilka miesięcy. Ponadto nazwa frontu rumuńskiego oznacza front ( grupę armii w użyciu rosyjskim) utworzony z jednostek rosyjskich i rumuńskich w tym sektorze.

Kontekst

rumuńska neutralność

Kiedy wybuchł konflikt, Rumunia początkowo pozostała neutralna. Jej irredentyzm dotyczący Bukowiny (utraconej przez Mołdawię na rzecz Habsburgów w 1775 r.), a zwłaszcza Siedmiogrodu, popycha ją w kierunku zaangażowania u boku aliantów, podczas gdy jej irredentyzm dotyczący Besarabii (zgubionej przez Mołdawię na rzecz Romanowów w 1812 r.) zaangażowanie obok Imperiów Centralnych  : w tym kontekście rząd negocjuje jednocześnie z dwoma blokami sojuszu.

Przez miesiące premier Królestwa Ion Brătianu powtarza, że ​​utrzymanie Królestwa w neutralności uniemożliwi osiągnięcie zjednoczenia Rumunów .

Klęski Austro-Węgier

W lipcu 1916 r. jednostki podwójnej monarchii , głównego przeciwnika Rumunii w oczach rumuńskich urzędników, poniosły dotkliwe klęski w Rosji i we Włoszech: wydarzenia te zachęciły rząd rumuński do wyjścia z neutralności.

Po zgłoszeniu ostatnich sprzeciwów Rumuni ogłosili aliantom zamiar przyłączenia się do nich 7 sierpnia, kiedy ofensywa Broussiłowa zepchnęła Austro-Węgier z powrotem w kierunku granicy karpackiej . Jednak rumuński atak, słabo skoordynowany i przełożony na 27 sierpnia, nadszedł za późno, by Rosjanie z niego skorzystali.

Interwencja rumuńska

W 1915, a następnie wiosną 1916 alianci negocjowali z Rumunią wejście w konflikt, obiecując królowi Ferdynandowi możliwość aneksji Siedmiogrodu i Bukowiny .

Równolegle z tymi negocjacjami politycznymi w lipcu 1916 r. odbyła się wymiana poglądów między żołnierzami francuskimi, rosyjskimi i rumuńskimi w celu zmniejszenia różnic: Rumuni chcieli walczyć tylko przeciwko Austro-Węgrom i byli w tym względzie wspierani przez Rosjan. Francuzi domagają się interwencji Rumunów przeciwko Bułgarii w celu odciążenia frontu macedońskiego . Zresztą spiesząc się z pozbyciem się tego nowego sojusznika, alianci zgadzają się na prośbę rumuńską, podejrzewając, że w każdym razie Rumuni w grze sojuszy zaangażują się także przez Bułgarów i Niemców. po raz pierwszy odebrano Rumunom Południową Dobroudję .

17 sierpnia 1916podpisanie konwencji wojskowej między sojusznikami a Królestwem Rumunii  ; przewiduje wejście do wojny u boku aliantów, pod warunkiem, że aliancka ofensywa rozpocznie się 20 sierpnia z Salonik . Wspomina również o dużych dostawach broni, amunicji i materiałów wojennych armii rumuńskiej.

Operacje

Przygotowanie

Rumuński sztab generalny szybko skoncentrował 400 tysięcy żołnierzy wzdłuż granicy z podwójną monarchią. Początkowo żołnierze austro-węgierscy ustawili w szeregu 25-tysięczną armię, złożoną z oddziałów drugiej linii i dowodzoną przez Artura Arza von Straussenburga .

Mocarstwa centralne podejmują wspólne działania, aby przeciwdziałać niebezpieczeństwu. W ten sposób gromadzą się armie w regionie Dunaju pod jednym dowództwem Ericha von Falkenhayna , odpowiedzialnego za koordynację operacji przeciwko królestwu rumuńskiemu. Bułgaria, powiązana z Imperiami Centralnymi od czasu wspólnej inwazji na Serbię w 1915 roku , nie czekała, aż Rumunia zakończy gromadzenie swoich sił: od 18 sierpnia oddziały bułgarskie zaatakowały grecką Macedonię w ofensywie Strymon, aby zapobiec rozmieszczeniu armii francuskiej wschodu z siedzibą w Salonikach , która miała działać w koordynacji z postępem Rumunii.

Ataki rumuńskie

Od 27 sierpnia bitwa o Siedmiogród  (w) rozpoczyna się atakiem oddziałów rumuńskich na pozycje austro-węgierskie w Karpatach , które zdołały zająć ważną część austro-węgierskiego Siedmiogrodu.

W ten sposób do Siedmiogrodu wkroczyła armia licząca 620 tys. ludzi, ale błędy dowódcze rumuńskich generałów, z których kilku wydało rozkazy telefonicznie z Kręgu Wojskowego w Bukareszcie, podważyły ​​pierwsze sukcesy. Rzeczywiście austro-węgierska kurtyna obronna spowalnia rumuńskie punkty; szybko, po osiągnięciu celów rumuńskich, wojska rumuńskie wyznaczają czas i wobec stałego wzmacniania jednostek austro-niemieckich w regionie, 9 września przerywają ofensywę.

Kontrofensywa mocarstw centralnych

W sierpniu 1916 roku, podczas gdy Broussilov ofensywa impet w Galicji , bułgarskiej armii, w południowej części Bałkanów, udało się zawieszone na sprawdzenie jednostki brytyjsko-francusko-serbski na macedońskiej przodu i ograniczyć je wokół obozu Salonik . Mocarstwa centralne mają wolną rękę do masowego ataku na terytorium Rumunii.

Bułgaria służy jako baza do ataku w rumuńskiej Dobroudji , zmuszając rumuński sztab generalny do oderwania się od natarcia bułgarskiego części jednostek rozmieszczonych na granicach Węgier . Bułgarzy, wzmocnieni przez Niemców, a następnie Turków, wygrali bitwę pod Dobritch  ( 5-7 września 1916), bitwę pod Turtucaia / Tutrakan (5-7 września 1916), pierwszą  (w) (17- 19 września 1916) i druga bitwa pod Cobadin  ( 19 września-15 października 1916), docierając do delty Dunaju . Kontratak rosyjsko-rumuński, ofensywa na Flămândę (29 września-5 października 1916), wsparta przez armię rosyjską w Dobroudji  (w) i przekroczenie Dunaju w pobliżu Ruse , nie pozwoliła na trwały sukces.

W połowie listopada wojska niemiecko-austro-węgierskie rozpoczęły ofensywę w Siedmiogrodzie, spychając jednostki rumuńskie z powrotem do baz wyjściowych, a następnie dalej. Bitwa Robăneşti  (en) (lub du Pont du Jiu  (en) , 23 października-23 listopada 1916) zakończyła się sukcesem dla Niemców, któremu udało się przekroczyć Jiu mimo silnego oporu rumuńskim.

Podczas gdy siły niemieckie zbliża Bukareszt, Rumuni, przypominając swoje wojska z Transylwanii, próbując po raz ostatni atak na walce z Arges  (in) ( 1 st -3 grudnia 1916). Francuski generał Henri Berthelot , doradca armii rumuńskiej, liczył na sukces porównywalny z bitwą nad Marną , ale materialna niższość Rumunów i przechwycenie ich planu ofensywnego na motocyklowym posłańcu doprowadziły do ​​niepowodzenia manewru . Fortyfikacje Bukaresztu stawiają tylko krótki opór, podczas gdy główny korpus armii rumuńskiej wycofuje się w kierunku Siret . 4 grudnia wojska z Bułgarii i Austro-Węgier łączą się; okupują Bukareszt 6 grudnia.

W ciągu 25 dni kampanii armia rumuńska straciła 163 215 zabitych i rannych, 146 000 jeńców i 90 000 zaginionych; do walki pozostało tylko 90 000 ludzi. Spośród 25 dywizji w momencie przystąpienia do wojny 6 zostało zdobytych, 9 jest praktycznie zniszczonych. Siły Centralnych Imperiów zdobyły 293 000 karabinów, 346 karabinów maszynowych i 359 sztuk artylerii oraz znaczny łup: milion ton ropy, 2 miliony ton zboża, 300 000 sztuk bydła i 200 000 ton drewna. Jednak przed wycofaniem Rumuni, z pomocą brytyjskich specjalistów, podpalili szyby naftowe w Ploeszti, aby nie pozostawić ich w rękach wroga.

Stabilizacja czoła

Ulewne deszcze, śnieg, grząskie drogi, złe warunki sanitarne i rzadka sieć kolejowa uniemożliwiają siłom Centralnych Imperiów pełne wykorzystanie ich sukcesu. Armii rumuńskiej dowodzonej przez Alexandru Averescu udaje się zgromadzić w Mołdawii 195 000 ludzi, podczas gdy 30 dywizji rosyjskich przybywa, aby wzmocnić front. 19 stycznia 1917 r., po serii lokalnych starć, niemiecko-austro-węgierscy musieli powstrzymać natarcie na Siret.

Rosja, która pod koniec rewolucji lutowej 1917 r. stała się republiką demokratyczną , była wówczas osłabiona politycznie i gospodarczo bezkrwawa: ofensywa Kiereńskiego , kierowana przez Rosjan na Bukowinie w lipcu 1917 r., nie powiodła się i odsłoniła północną część frontu. Rumuński. Ze swojej strony armia rumuńska odniosła częściowe, ale kosztowne sukcesy w bitwie pod Murti (22 lipca-1 st sierpień 1917) Potem , że od Marasesti (6 sierpnia do 8 września 1917 roku), ale jego stan wyczerpania wymaga 8 th  armii rosyjskiej na krótko interweniować w Rumunii (wrzesień-październik 1917).

Dyslokacja Armii Rosyjskiej

Bolszewicki zamach stanu z dnia 7 listopada 1917 roku zmienił sytuację: bolszewicy obiecał pokój, który doprowadził do dyslokacji wojsk rosyjskich. Wzrastają dezercje: w kraju żyją rozwiązane i głodujące wojska. W grudniu 1917 r. armia rumuńska musiała rozbroić oddziały bolszewików, które próbowały zmobilizować do swojej sprawy jednostki rosyjskie w Rumunii.

Niektóre rosyjskie jednostki gromadzą się do rad bolszewickich , inne do proniepodległościowego rządu Ukraińskiej Centralnej Rady w Kijowie , ale większość z nich dąży przede wszystkim do wyżywienia i powrotu do domu. Według raportu generała Henri Berthelot , szef francuskiej misji w Rumunii , na początku stycznia 1918 roku, 4 dywizje piechoty, złożone głównie z Ukraińców wyjeżdża z przodu, aby powrócić do Ukraina: 71 e ( 4 th armii rosyjskiej ), 78 p , 65 th i 9 tH  przegrody ( 9 th  rosyjski wojsko ). 30 th , 34 th ( 6 th  armia rosyjska ) i 14 th  podziałów, częściowo ukraiński, są ograniczone do jednego lub dwóch pułków z „walki niemal zera” .

2 grudnia 1917po ogłoszeniu przez rząd sowiecki w sprawie praw narodów Rosji do samostanowienia , w Besarabii , podobnie jak w pozostałej części dawnego imperium rosyjskiego , powstaje sowiet : Sfatul Țării ("Rada Kraju"). ” w języku rumuńskim). W większości są rumuńskojęzyczni niezależni i mieńszewicy . 2 grudnia 1917, Sfatul Ţării głosi autonomicznej części Demokratycznej Republiki Mołdawii w granicach goubernia Besarabii . Natychmiast bolszewicy w Odessie próbowali przejąć nad nim kontrolę siłą, tak jak zrobili to w Petersburgu , obalając Republikę Rosyjską . Sytuacja jest chaotyczna: wiele rozwiązanych żołnierzy ściera się w kraju spustoszonym grabieżami. 13 grudnia 1917 r.na wezwanie Sfatul Țării wojska rumuńskie wkraczają do Besarabii, nadzorowane przez oficerów francuskiej misji Berthelot . Po powrocie spokoju Sfatul Țării ogłasza niepodległość kraju6 stycznia 1918 r.pod nazwą Mołdawska Republika Demokratyczna .

Od 12 do 22 stycznia 1918 r.Bitwa Galaţi  (w) sprzeciwia Rumuni rosyjskich wojsk ja pierwszy korpus syberyjski  (de) ( 10 th  armii rosyjskiej), kontrolowane przez Jewgienija Iskritski  (w) , którzy, chcąc opuścić kraj z naruszeniem umów, są rozbrojone i niewoli.

Rozejm i pokój

Rozejm

9 grudnia 1917Rumunia podpisuje rozejm z Niemcami w Focșani w oczekiwaniu na wynik negocjacji między Niemcami a reżimem sowieckim. Te negocjacje ciągną się dalej, niektórzy bolszewiccy przywódcy, tacy jak Trocki , mają nadzieję, że rewolucja się rozprzestrzeni. Ale Niemcy-Austro-Węgry wiedzą, co bolszewicy są im winni i podczas operacji Faustschlag ("Punch") okupują całą Ukrainę bez oporu w ciągu 11 dni (luty-marzec 1918). Rumunia jest zatem otoczona i zredukowana do wąskiego terytorium między rzekami Siret i Prut w Mołdawii .

Pokój Bukaresztu

Całkowicie odizolowana Rumunia jest okupowana przez centralne imperia na zachód od Siret, tj. 85% jej terytorium; z drugiej strony zajmuje Besarabię , dawne rosyjskie terytorium swojej protegowanej Nowej Mołdawskiej Republiki Demokratycznej, która27 marca 1918 r.ogłasza swoje zjednoczenie z królestwem Rumunii . Zaraz potem, w porozumieniu z francuskim rządem Georges Clemenceau , francuskiej misji General Berthelot został oficjalnie iw dużej mierze repatriacji przed podpisaniem z Centralnym imperiów Traktatu z Bukaresztu na7 maja 1918 r.. To potwierdza okupację zwycięzców, zapewnia im rumuńską gospodarkę i zobowiązuje królestwo do oddania Austro-Węgrom pasa terytoriów wzdłuż granicy Karpat (wraz ze wszystkimi przełęczami) i Bułgarii połowy Dobrudży  ; z drugiej strony uznaje unię mołdawsko-rumuńską, dzięki czemu Rumunia, choć militarnie pokonana i splądrowana, wyjdzie z klęski terytorialnej powiększona, powierzchnia Besarabii przewyższa powierzchnię odstąpionych terytoriów.

Wznowienie działalności

Od ogłoszenia rozejmu między Austro-Węgrami a aliantami ( rozejm Villa Giusti ,3 listopada 1918), rząd rumuński, pod silnym wpływem Francuzów, wznowił działania wojenne przeciwko jednostkom austro-węgierskim, które uległy całkowitemu rozwiązaniu. Więc10 listopada 1918, podczas gdy klęska mocarstw centralnych dopełnia się, Rumunia wypowiada warunki rozejmu z grudnia 1917 r. i wznawia działania wojenne w Siedmiogrodzie, które zajmuje w ciągu kilku dni.

Front rumuński nie ustaje w dalszym ciągu swojej działalności 11 listopada 1918 ; w istocie rozejm został podpisany 13 listopada między przedstawicielami Węgier i aliantami. W listopadzie jednostki rumuńskie przejmują kontrolę nad terytoriami, które proklamowało Zgromadzenie Narodowe Rumunów Austro-Węgier,1 st grudzień 1.918, przyłączenie do Rumunii, podczas gdy armia austro-węgierska rozpada się. Obecne na Bałkanach wojska francuskie nie sprzeciwiają się polityce rumuńskiej, nawet przy założeniu, że tak zamierzali sojusznicy. Armie rumuńska i serbska nie konsultują się z aliantami i dzielą Banata , zachodnich generałów odpowiedzialnych za front wschodni (takich jak Louis Franchet d'Espèrey ) udających arbitra podziału, aby nie stracić twarzy; Jednak to Międzynarodowa Komisja Lordów, w której francuski geograf Emmanuel De Martonne odgrywa zasadniczą rolę, określi przyszłe granice w nadchodzących miesiącach.

Armie alianckie z siedzibą w Rumunii kontynuowały wojnę w 1919 roku przeciwko, tym razem rządom bolszewickim Rosji (obok armii białoruskiej ) i Republice Rad Węgier , ale francuskie siły ekspedycyjne były wyczerpane, zdemoralizowane i bunty we flocie czarnomorskiej  : to armia rumuńska, która jest zaangażowana przeciwko komunistycznym wojskom węgierskim.

Te bunty Morza Czarnego rozpoczęły się 16 kwietnia na Protet , torpedy łodzi zakotwiczonych w Rumuński naddunajskiej portu w Galaţi . Ostatni żołnierze francuscy z frontu rumuńskiego zostali repatriowani dopiero w 1920 r., a ostatnich żołnierzy rumuńskich zdemobilizowano dopiero w 1921 r. Królestwo Rumunii w zamian za udział w I wojnie światowej i antybolszewickich kampaniach aliantów , uzyskuje uznanie mocowania różnych terytoriów zamieszkanych głównie przez głośniki rumuńskich podejmowane zarówno z Austro-Węgier ( Banat , Bukowiny , Siedmiogrodu , Marmatia ) iz Imperium rosyjskiego (uznanie unii między Demokratycznej Republice Mołdowy z Besarabii i Rumunii ). Rumunia potroiła wtedy swój obszar, ale wyszła z wojny bezkrwawo.

Dowódcy

Centralne imperia

Sojusznicy

Kolejność bitwy

Siły Imperiów Centralnych

Grupa Armii von Mackensen  : August von Mackensen

Ententy sił

Front Rumunia ( Grupa Armii ): Ferdynand I er Rumunia (nominalny szef z szefami Sztabu Rosyjskiego i Francuskiego)

Karty

Uwagi i referencje

Uwagi

  1. 3 th Bułgarski wojsko, Ministerstwo wojny (1939), 779-783 stron) (w języku bułgarskim: Министерство на войната (1939), s.  779-783 ).
  2. 17 sierpnia 1916w kalendarzu gregoriańskim odpowiada 4 sierpnia 1916 r. w kalendarzu juliańskim, który był wówczas używany w Rosji i Rumunii (mówiono o „starym stylu” lub „stylu rosyjskim”). To wyjaśnia wzmiankę o dwóch datach w traktacie. Zobacz Zmiana z kalendarza juliańskiego na kalendarz gregoriański .
  3. Historycy różnią się w tym punkcie, przeciwnego stanowiska broni Max Schiavon.
  4. W szczególności dotyczy to generała Mihaila Aslana, który będzie odpowiedzialny za powojenną klęskę.
  5. Zgodnie z poglądem rozpowszechnionym we współczesnej zachodniej historiografii, Rumunia w 1919 r. praktykowała imperialistyczną politykę mającą na celu aneksję jak największej liczby terytoriów, zamieszkałych lub nie przez Rumunów, a zachodni alianci jako dobrzy obrońcy zaatakowanych w ten sposób narodów starał się powstrzymać jego ambicje. Na przykład wojna węgiersko-rumuńska z 1919 r. jest przedstawiana jako konflikt narodowo -terytorialny między Węgrami i Rumunią, mający na celu przynależność Siedmiogrodu do „  Wielkich Węgier  ” lub „  Wielkiej Rumunii  ”, a zwłaszcza nie jako antykomunista. koalicja mająca na celu powstrzymanie nie Rumunii, ale węgierskiego ruchu bolszewickiego . Ta koalicja obejmowała armii rumuńskiej głównie, lecz także czechosłowacki, serbski, wojska francuskie i rząd kontrrewolucyjną w Gyula Peidl którego prawdziwym mistrzem był Miklós Horthy (czytaj József Breit, węgierski ruchów rewolucyjnych o latach 1918-19 i historia Czerwonego wojny , Vol. I: Main Events of the Károlyi Era , Budapeszt 1929, s.  115-16 ). Jednak według współczesnej zachodniej historiografii Rumuni zgodziliby się jedynie na ewakuację Węgier w zamian za aneksję Besarabii i plądrowanie węgierskich materiałów kolejowych, tak jakby Besarabia nie była już rumuńska od poprzedniego roku i jakby niemiecko- austro-węgierski najemcy nie miała w swoich odwrót pod koniec 1918 roku, główna część rumuńskiego materiału kolejowego (odczyt Traian Sandu: Rumunia, zwycięstwo pyrrusowe , artykuł „Cahiers Irice” tom 1, str. n o  13, s.  155-170 , rok 2015, Doi 10.3917, Lci.013.0155, na [1] ).

Bibliografia

  1. Schiavon, 2014 , s.  202.
  2. Renouvin, 1934 , s.  374.
  3. Yacha MacLasha Jean Lopez "alexei Broussilov Des Blancs AUX Rouges" Guerres Histoire i , n O  39 kwietnia 2016.
  4. Renouvin, 1934 , s.  373.
  5. Schiavon, 2014 , s.  203.
  6. Renouvin, 1934 , s.  375.
  7. Schiavon, 2014 , s.  204.
  8. Renouvin, 1934 , s.  376.
  9. Schiavon, 2014 , s.  207.
  10. Traian Sandu , „  Rumunia, pyrrusowe zwycięstwo  ”, Les cahiers Irice , tom.  13, n o  1,2015, s.  155 ( ISSN  1967-2713 )
  11. (en) Holger Herwig , Pierwsza wojna światowa: Niemcy i Austro-Węgry 1914-1918 , Londyn, Anglia Nowy Jork, Nowy Jork, Bloomsbury, coll.  „Współczesne wojny”,2014, 472  s. ( ISBN  978-1-4725-1124-9 i 978-1-472-51250-5 , OCLC  878792474 , czytaj online ), s.  216-217 .
  12. Jean-Noël Grandhomme , Michel Roucaud i Thierry Sarmant ( pref.  André Bach), Rumunia w Wielkiej Wojnie i upadku armii rosyjskiej: krytyczne wydanie raportów generała Berthelota, szefa francuskiej misji wojskowej w Rumunii, 1916 -1918 , Paryż, Harmattan, coll.  "Dzisiejsza Europa",2000, 461  s. ( ISBN  978-2-7475-0154-5 , OCLC  716779359 , czytaj online ) , s.  392-394.
  13. Iurie Colesnic, (ro) Sfatul Țării: encyklopedie , wyd. Muzeum, Kiszyniów 1998, ( ISBN  978-997-5906-24-1 ) , 348 s.
  14. Sandu 2015 , s.  159.
  15. Schiavon 2011 , s.  200.
  16. Renouvin 1934 , s.  532.
  17. Jean-Noël Grandhomme , Rumunia: od Triplice do Entente, 1914-1919 , Paryż, 14-18 Editions, coll.  „„ Narody w Wielkiej Wojnie”. ",2009, 273  s. ( ISBN  978-2-916385-25-9 , OCLC  476144548 ).
  18. Schiavon, 2014 , s.  354.
  19. Sandu, 2015 , s.  164.
  20. Kolektyw, Istoria României: Transylwania , Tom II, Editura George Barițiu, Cluj-Napoca, 1997.
  21. Sandu, 2015 , s.  160.
  22. Schiavon, 2014 , s.  360.
  23. Gaëlle Hallair , Geograf Emmanuel de Martonne i Europa Środkowa , Paryż, Ośrodek badawczy zajmujący się organizacją i rozpowszechnianiem informacji geograficznej: Géographie-cités, coll.  "Grafigéo" ( N O  33)2007, s.  148
  24. Sandu, 2015 , s.  163.
  25. Barré 1983 , s.  50.

Zobacz również

Bibliografia

Powiązane artykuły