Chichén Itzá

Przedhiszpańskie miasto Chichen - Itza * Logo światowego dziedzictwa Światowe dziedzictwo UNESCO
Zdjęcie poglądowe artykułu Chichén Itzá
El Castillo ( piramida Kukulcán ).
Informacje kontaktowe 20°40′58″ północ, 88°34′07″ zachód′
Kraj Meksyk
Poddział Stan Jukatan ,
gmina Tinum
Rodzaj Kulturalny
Kryteria (i) (ii) (iii)
Powierzchnia Ponad 300 hektarów
Numer
identyfikacyjny 		483
Obszar geograficzny Ameryka Łacińska i Karaiby  **
Rok rejestracji 1988 ( 12 p sesji )
Geolokalizacja na mapie: Jukatan
(Zobacz sytuację na mapie: Jukatan) Przedhiszpańskie miasto Chichen - Itza
Geolokalizacja na mapie: Meksyk
(Zobacz sytuację na mapie: Meksyk) Przedhiszpańskie miasto Chichen - Itza

Chichén Itzá jest starożytny Mayan city położony między Valladolid i Meridzie w Jukatan półwyspu , Meksyk . Chichen Itza był prawdopodobnie X th  century , główny ośrodek religijny Yucatan; do dziś pozostaje jednym z najważniejszych i najczęściej odwiedzanych stanowisk archeologicznych w regionie. Miejsce to zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 1988 roku i zostało wybrane7 lipca 2007 r., jako jeden z Nowych Siedmiu Cudów Świata po kontrowersyjnym głosowaniu zorganizowanym przez Fundację Nowych Siedmiu Cudów .

Obecność miasta Majów w tym miejscu wynika z obecności co najmniej pięciu naturalnych studni ( cenot ), które stanowiły nieoceniony skarb w tym pozbawionym wody regionie. Miejsce to zawdzięcza swoją nazwę temu podziemnemu źródłu wody: Chi oznacza „usta”, a Chén „studnia”. Itzá („czarodziej wody” w Yucatec Maya ) to nazwa grupy, która według źródeł etnohistorycznych stanowiła klasę rządzącą miastem.

Pod więcej niż jednym względem Chichen Itzá pozostaje zagadką: jej chronologia, obejmująca późny klasyk i wczesny postklasyk , pozostaje niejasna; Tożsamość Itzá jest niepewna, a przede wszystkim dokładna natura niezaprzeczalnych powiązań między miastem Majów a środkowym Meksykiem jest nadal przedmiotem debaty.

Historia

Okres przedhiszpański

Pierwsze ślady pracy i budowie w Chichen itza zostały dnia do VIII TH i IX p  wieku. Ostateczny plan architektoniczny został opracowany w X XX  wieku , wraz z pojawieniem się regionalnym mocarstwem w mieście, które stało się stolicą obszaru centralnego na północnym wybrzeżu Yucatan, i którego moc rozszerzona na wschodnim wybrzeżu i zachodniego półwyspu . Według danych dostępnych dla archeologów w 2003 roku, Chichen Itza straciłaby tej władzy regionalnej i byłby wyludnione z XI th  wieku .

Epoka klasyczna

W tym czasie Majowie zajmowali terytorium o powierzchni około 325 000  km2 , czyli obecne stany Jukatan , Campeche , połowę Chiapas i Tabasco, terytoria Quintana Roo, Republikę Gwatemali, Belize i zachodnią część Hondurasu. Ludy, które zajmowały ten rozległy obszar, miały to samo pochodzenie etniczne i mówiły tym samym językiem, różnymi dialektami. Życie gospodarcze kręciło się wokół uprawy kukurydzy. Istniał zestaw prowincji autonomicznych. Te ostatnie rozwinęły pewne osobliwe osobliwości, ale przynależność do grupy Majów była zaznaczona i istniała forma globalnej jedności.

W tym samym czasie złoty wiek Caracolu i Calakmul kończy się tak, jak się zaczął: wojną. Tikal triumfuje nad pierwszym w 680, a drugim w 695. Tikal wkracza w nową erę prosperity, w której kończą się wielkie sojusze, widzimy powstawanie lokalnych dynastii, z których każda rozwija własną kulturę i widzimy upadek różnych sektorów na nizinach, jednak na półwyspie Jukatan jest okres wielkiego rozkwitu. Różnorodność klasycznych królestw jest szczególnie odczuwalna w tych ostatnich, gdzie w niedawnym klasycznym są 4 duże obszary: Chichén Itzá, na północy; Rio Bec w centrum; Coba na wschodzie i Puuc na północnym zachodzie.

W tym okresie Chichén Itzá jest centrum ceremonialnym o pewnym znaczeniu, sądząc po budowanych budynkach: Kolorowy Dom, Świątynia Trzech Nadproży, Dom Zakonnic… Budynki te są podobne do współczesnych konstrukcji, które są wykonywane w Uxmal , Kabah , Sayil czy nawet Labna . Styl jest całkowicie Majski bez obcych wpływów. Budynki te są datowane między VII th  wieku i X XX  wieku .

Najstarsza data w piśmie Majów odkryta w Chichén Itzá jest odpowiednikiem roku 832.

Epoka postklasyczna

Zwany także okresem Majów Tolteków, okres ten charakteryzuje się nagłymi zmianami wcześnie w X XX  wieku . Zmiany te są spowodowane przybyciem obcokrajowców na terytorium Majów. Ci ostatni przybywają zgodnie z historyczną tradycją po powrocie Itzów po długim pobycie w Champoton. Tak więc kroniki Majów podają, że w X wieku przybyli cudzoziemcy, prawdopodobnie związani z wojownikami ze środkowego Meksyku. Niektórzy badacze, w szczególności J. Eric S. Thompson , identyfikują je jako język Majów-Chontal. Nazywają się Putunes i osiedlają się w Zatoce Meksykańskiej. Kontrolują handel morski. Gałąź Putunes-Chontales, zwana Itzaes, osiadła w Chichen Itza, ich przywódca nazywa się Nacxit Xuchit, nosi pierzasty taffy Węża (Quetzalcoatl wśród Nahua, Kukulcan wśród Majów z Jukatanu). Uważa się je za dyfuzorów nowych elementów kulturowych pochodzących z płaskowyżu meksykańskiego High Central. Ponadto religia ustnej oraz źródła z XVI -tego  wieku , w tym proroctwa Chilam B'alam K'atun (okrągły proroczy Historia) stowarzyszonej z Itza Chichen Itza Maya, scharakteryzować jako cudzoziemców z nowych kultów, krwawe, bałwochwalców z ważnym rytuały składania ofiar z ludzi. W rzeczywistości, Półwysep Maya Postclassic jest często uważany za okres „chontalizacion” i „meksykanizacji”, to znaczy czas, w którym włączane są różne cechy kulturowe południowo-zachodniego półwyspu Jukatan, od wybrzeża Zatoki Perskiej, a później środkowego Meksyku w sztukę, architekturę, ceramikę, religię i inne sfery życia codziennego. Mamy więc wpływ na społeczeństwa, które stawiają na oryginalną taktykę militarną i kult nowych bóstw. Tak więc między 1000 a 1050 Chichén Itzá było główną potęgą Jukatanu. Nowe idee, zaczerpnięte ze środowiska Majów lub sprowadzone ze środkowego Meksyku, sprzyjały rozwojowi miasta jako państwa podbijającego i ośrodka pielgrzymek religijnych. Wpływ miasta był odczuwalny w wielu enklawach, takich jak Seibal w Gwatemali i Nohmul w Belize. Władze mogły również zaangażować się w międzynarodowy handel morski z portu Isla Cerritos. Dzięki silnej aktywności wojskowej i odnowionym kultom ta działalność handlowa z pewnością pomogła miastu zdeklasować swoich przeciwników. Z Chichén Itzá nowy rząd na 200 lat narzucił inny kolor i rytm na rozległe regiony Jukatanu. Innowacje pojawiają się w architekturze w oficjalnym i domowym życiu codziennym, rzeźbie, malarstwie ściennym czy garncarstwa. Z ekonomicznego punktu widzenia charakterystyczne dla tego okresu są wojny podbojów, podatki i otwieranie szlaków handlowych. Jednak ta przewaga trwała bardzo krótko.

Najnowsza data zapisana w Chichén Itzá pismem Majów dotyczy roku 998 i została odkryta w tak zwanej świątyni ossuarium (Osario).

epoka dekadencji

W ciągu stulecia, a nawet kilkudziesięciu lat miasto podupadło. Chichén Itzá straciła władzę polityczną około 1250 roku, a klan rodziny Coco poprowadził do założenia nowej stolicy w Mayapan . Już nie budujemy, a roślinność odzyskuje swoje prawa. Jednak pielgrzymki nadal odbywają się w Cenote Sacré. Mayapan zastąpi więc Chichén Itzá, pozostając pod wpływem starożytnego zwycięskiego miasta. Jednak kolejne państwa okresu postklasycznego rządziły Jukatanem z mniej spektakularną architekturą i mniejszą liczbą ludności. Wraz z końcem ery postklasycznej kończy się centralizacja kontroli politycznej na północy półwyspu Jukatan. Mayapan zostało zniszczone w latach 1440-1460, aby ustąpić miejsca niezależnym prowincjom aż do przybycia Hiszpanów. Po podboju Don Francisco de Montejo osiadł w Chichén Itzá, ale został wypędzony przez miejscowych.

A co z populacją?

Źródła archeologiczne i etnohistoryczne często wskazują, że Chichén Itzá zostało zniszczone. Główne struktury zostały zbezczeszczone. Majowie Itza wyemigrowali na południe, aby osiedlić się na brzegach jeziora Peten Itza nazwanego ich imieniem. Ostatnie badania potwierdzają kontakty między Itzami z centralnego Peten a tymi z północnego Jukatanu. Te trafią pod hiszpańskie jarzmo w 1526 r. i ukryte w lesie w 1697 r.

Jakie są przyczyny tego upadku?

Wraz z upadkiem, a następnie klęską rywali Puuc i Majów Wschodnich, napływ kontrybucji i niewolniczej pracy wygasł, paradoksalnie przyspieszając upadek zwycięskiego państwa prawdopodobnie około 1050 lub 1100 r. Może też miasto było zbyt drapieżne? Są też założenia klimatologiczne.

W rzeczywistości mówienie o upadku nieco wypacza wyobrażenie o końcu cywilizacji. Tak więc cywilizacja będąca złożonym zespołem instytucji zbudowanych na dzieleniu się pewną liczbą religijnych, politycznych i ekonomicznych idei i koncepcji, cywilizacja nigdy nie umiera całkowicie. Tak więc dzisiaj jest dwa i pół miliona Majów podzielonych na 28 grup językowych .

Współczesna historia

Wykopaliska archeologiczne

W czasie podboju hiszpańscy konkwistadorzy uczynili to miejsce pierwszą stolicą Jukatanu ( 1532 ), ale szybko je porzucili.

W połowie XIX -go  wieku Chichen Itza zostało zbadane przez John Lloyd Stephens i Frederick Catherwood . W 1894 roku Edward Herbert Thompson nabył plantację, na której znajdowało się to miejsce. Jako pierwszy wydobył artefakty Majów na powierzchnię cenoty ( 1904 ), nurkując w skafandrze do nurkowania. Produkt wykopalisk trafił do Muzeum Peabody . Po skardze Teoberta Malera rząd meksykański zażądał zwrotu tych archeologicznych skarbów. W 1944 roku Sąd Najwyższy Meksyku orzekł na korzyść Thompsona. W 1959 roku , wobec utrzymującej się niechęci do Meksykanów, Peabody Museum zwróciło część przedmiotów. Szeroką skalę wykopaliska naukowe były prowadzone NIEMOŻLIWE XX th  Century przez Carnegie Institution , zwłaszcza pod przewodnictwem Sylvanus Morley .

Prace konserwatorskie

W Chichén Itzá przeprowadzono kilka kampanii renowacyjnych. Pierwsze prace na dużą skalę rozpoczęto w 1922 roku pod kierunkiem Manuela Gamio . Ostatnia kampania restauracyjna, rozpoczęta w 2011 roku i wciąż niedokończona, jest najbardziej ambitna.

Turystyka i gospodarka

Lotnisko ( "  Aeropuerto de Chichén Itzá del Estado de Yucatán  " , kod IATA  : CZA ) zostało zbudowane w 2001 roku około 16 kilometrów od miejsca w Chichén Itzá do transportu towarów i ludzi.

Opis strony

Nawet najmniej poinformowany zwiedzający z pewnością zauważy, że w Chichen Itzá współistnieją dwa sektory o bardzo różnej architekturze: sektor południowy, czasami nazywany „Starym Chichen”, którego budynki są zbliżone do tych z puuc d ' Uxmal , Kabah lub Labná , i sektor północny, czasami nazywany „Nowym Chichen”, z bardziej imponującymi budynkami, które przypominają te w środkowym Meksyku, a dokładniej Tula , stolica Tolteków . Nazwy „Stary Chichen” i „Nowy Chichen” nawiązują do teorii Majów-Tolteków, zgodnie z którą te dwa style z biegiem czasu następują po sobie.

Sektor północny jest poświęcony Kukulkánowi , upierzonemu wężowi. Składa się z wielu budynków, z których najważniejsze to Wielka Piramida ( Castillo ), Caracol (Obserwatorium), Wielkie boisko do gry w piłkę, Święta Cenote, Osario (ossuarium lub grób Najwyższego Kapłana), Grupa tysiąca kolumn, Świątynia Wojowników, Tzompantli.

Sektor południowy składa się z bardziej skromnych budynków: Casa Colorada, Casa del Venado, Iglesia (Kościół) i Czworoboku Zakonnic.

W wielu miejscach można dostrzec ślady farby, które zdradzają, że w przeciwieństwie do jednolicie szarego wyglądu, jaki dziś oferuje nam to miejsce, kiedyś była pomalowana na jasne kolory.

Piramida Kukulcán (lub El Castillo)

Najważniejszą i najbardziej spektakularną budowlą na tym terenie jest duża piramida tarasowa, zwana przez hiszpańskich konkwistadorów Castillo (zamek kastylijski ) . Przy wysokości 24 metrów od ziemi do górnej platformy nie jest ona najwyższa w regionie (np. niższa od Uxmal , 40  m wysokości ), ale jest w najlepszym stanie zachowania (nie ma już możliwości wejścia na szczyt, a to od 2007 roku w duchu konserwatorskim). Jednak ze szczytu piramidy można zobaczyć wszystkie inne budynki na terenie, a także otaczający las, zajmujący powierzchnię 300 hektarów. Legenda głosi, że w końcu X XX  wieku Chichen Itza zostało zajęte przez Tolteków prowadzony przez legendarnego Quetzalcoatla , Pierzastego Węża, ścigany przez konkurencyjnej frakcji stolicy Tolteków , Tula , na północ od obecnego Meksyku . Castillo, przypisywany tym obcokrajowcom, przedstawia innowacje architektoniczne, które obracają się wokół tematu Pierzastego Węża.

Piramida ma kwadratową podstawę i powołanie kalendarza . Rzeczywiście, cywilizacja Majów rozwinęła astro-architekturę w bardzo zaawansowanym stopniu, który polega na łączeniu wiedzy astronomicznej z architektonicznym know-how.

Zatem piramida ma cztery ściany, z których każda podzielona jest na dziewięć płyt i zawiera cztery klatki schodowe, z których każda ma 91 stopni, plus jeden stopień dla platformy odpowiadający 365 dniom kalendarza słonecznego. Orientacja i konstrukcja piramidy są takie, że dokładnie w momencie równonocy wiosennej i jesiennej, słońce rzuca na krawędziach piramidy cień, który pozwala sądzić, że duże głowy węży u podnóża schodów piramida jest przedłużona falistym ciałem węża. Ten wąż to nikt inny jak bóg Kukulkan lub „pierzasty wąż”. Zjawisko to powoduje w tym czasie bardzo duży napływ turystów.

Nachylenie schodów jest dość strome i jeśli podchodzenie nie stanowi problemu, to zawroty głowy często zmuszają odwiedzających do użycia specjalnie w tym celu zainstalowanej liny do zejścia. Ale od 2007 roku wspinanie się na piramidę jest zabronione z powodu kilku zgonów.

Wielka piramida została wzniesiona na szczycie mniejszej, istniejącej wcześniej: w 1936 roku archeolodzy znaleźli tę podbudowę zakopaną pod budynkiem, który dziś podziwiają turyści. Na jej szczycie znajduje się niewielka świątynia w dobrym stanie, w której znajduje się kamienny tron wyrzeźbiony w kształcie jaguara z jadeitowymi oczami zwróconymi do chac-mool , na którym składano ofiary. Dostęp zapewnia bardzo wąski tunel, do którego wejście znajduje się pod schodami.

Ściana północna różni się od pozostałych dwoma małymi otworami z boku.

Piramida ma cztery duże klatki schodowe. Kiedy klaskasz u podnóża tych schodów, od około pięciu do dziesięciu metrów, dźwięk powracający echem przypomina krzyk ptaka, dodatkowe symboliczne świętowanie bogów Majów.

Eksploracja wewnętrznej piramidy ujawniła w latach 2016-2019 drugą zagnieżdżoną piramidę.

Obserwatorium

Obserwatorium (zwany również Caracol lub ślimak w języku hiszpańskim) stoi przed wielką piramidę i pozwolił Majowie studiować ruch gwiazd , które mieli bardzo precyzyjną wiedzę. Rzeczywiście, „kapłani” Majów nigdy nie wychodzili w ciągu dnia, aby mieć bardziej wrażliwe oko, co pozwala im obserwować gwiazdy bez żadnego urządzenia. Pozwala także zobaczyć planetę Wenus przypisywaną bogu Kukulcanowi (głównemu bogowi Majów).

Duże boisko do piłki

John Lloyd Stephens jako pierwszy zidentyfikował strukturę, którą nazwał „gimnazjum” lub „kortem tenisowym”. Jego układ przypominał mu podobną konstrukcję, wyposażoną w pierścienie, w Uxmal , która, jak sądził, była przeznaczona do „gry publicznych”. Następnie nawiązał do tekstu hiszpańskiego kronikarza Herrery opisującego „tlachtli”, grę w piłkę, w jaką grali Aztekowie w czasie hiszpańskiego podboju. Stephens mądrze wnioskuje, że bardzo podobna gra istniała w Chichen Itzá. To rzeczywiście nie tylko największe boisko do piłki nożnej w Chichen Itzá - które ma ich trzynaście, ale największe w całej Mezoameryce. Wyjątkowe wymiary Wielkiego Placu Zabaw w Chichén Itzá skłaniają archeologów do przekonania, że ​​była to bardziej ceremonia niż sport . Uważa się, opierając się w szczególności na dużych płaskorzeźbowych freskach otaczających pole, że podczas dużych festiwali zespół reprezentujący siły podziemia (świata podziemi, do którego poszli zmarli - symbolizowane przez jaguary ) mierzył się z drużyną reprezentującą światło ( w postaci orłów) z gumową kulką (opanowali wulkanizację ). Mecz mógł trwać dłużej niż jeden dzień i zgodnie z wyjaśnieniami przewodników na miejscu, szef kapitana przegrywającej drużyny został odcięty przez kapitana zwycięskiej drużyny, a jego krew rozlała się na ziemię. Majowie kojarzyli krew z życiem i dlatego wierzyli, że umożliwia ona nawożenie gleby, poprawiając plony. Dla Majów był to wielki zaszczyt; głowa została następnie wbita w ścianę przewidzianą do tego celu tuż obok stadionu pelota. Kort do pelota ma zaskakującą charakterystykę akustyczną . Jeśli wydasz dźwięk (na przykład klaszcząc w dłonie) po prawej stronie pola, usłyszysz 7 ech . Po drugiej stronie, ustawiając się po lewej stronie, możemy usłyszeć 9 ech . Liczby 7 i 9 były dla Majów magiczne i często pojawiały się w strukturach konstrukcji tej cywilizacji.

Świątynia wojowników

Świątynia wojowników jaguarów ma freski, które opowiadają o podboju półwyspu przez Tolteków . Wejście do świątyni (zakazane dla publiczności), zbudowanej na piramidzie, jest ograniczone dwoma wspaniałymi filarami, umieszczonymi na dwóch ogromnych głowach węży i ​​poprzedzonymi chaac-mool: ta dziwna postać jest wyrzeźbiona w kamieniu w pozycji na pół leżąca i oparta na łokciach, tak aby na brzuchu podpierała tacę przeznaczoną do przyjmowania ofiar składanych bogu (serca ofiar). Bardzo blisko świątyni wojowników stoi świątynia tysiąca kolumn, każda z nich wyrzeźbiona w kształcie pierzastego węża.

Święta cenote

Sacbe przewody 300  m na północ, na świętej cenote 60  m średnicy i 20  m głębokości. Prac podwodnych w Cenote pomógł Odkryć wiele przedmiotów ze złota i nefrytu i dużej liczby kości (zwłaszcza małymi dziećmi). Odkrycia te dały początek wielu interpretacjom. Niektórzy widzieli barbarzyństwo krwiożerczych ludzi, którzy w czasie suszy składali ofiary z ludzi, aby przebłagać boga deszczu Chaca : podobno młode dziewice obładowane drogocennymi ozdobami zostały wrzucone na dno studni podczas uroczystej ceremonii, która miała miejsce o świcie. Inni teraz wierzą, że mogły to być dzieci, które umarły bardzo młodo i których ofiara miała umożliwić oczyszczenie lub zmartwychwstanie.

Zupełnie inna jest wersja historyków tego kraju, gdyż wykopaliska ujawniły zaledwie sto ciał (domyślane dzięki odzyskanym kośćm), co oznacza tylko 100 ofiar podczas całej ich obecności. Poza tym często byli więźniami i dość rzadko wolontariuszami. Znalezione kości są w większości męskie, co kładzie kres mitowi o składaniu w ofierze młodych dziewic.

Czasami ofierze udało się pozostać na powierzchni i przeżyć do południa, w którym to przypadku została wyłowiona jako uratowana od bogów, a jej słowa były następnie słuchane przez kapłanów jako przepowiednia.

Dodatkowe konstrukcje

Tzompantli lub Platforma Czaszek (Plataforma de los Craneos) pokazuje wyraźny wpływ kulturowy meksykańskiego płaskowyżu centralnego. W przeciwieństwie do górskiego tzompantli, czaszki były nabite pionowo, a nie poziomo, jak w Tenochtitlan.

W kulturze

Hergé zainspirował się piramidą z Kukulcán, aby zaprojektować „piramidę paztec z Trenxcoatl”. Widać to w fikcyjnym kraju San Theodoros , gdzie rozgrywa się jego komiks Tintin et les Picaros , opublikowany w 1976 roku .

W pierwszej części swojej chronicznej powieści Cywilizacje Laurent Binet prowadzi córkę Erika Rudego i jej towarzyszy do Chichen Itza. Grenlandczycy są zwycięzcami gry w piłkę, ale ich kapitan wciąż jest poświęcony przez Majów .

Uwagi i referencje

  1. (w) instytucja doradcza ocena  : pierwszy dokument w wykazie dokumentów składanych do Światowego Dziedzictwa Komitet z UNESCO w rejestracji Chichen Itza w 1988 roku (wprowadzenie do części C).
  2. (es) Excelsior , Hallan cenote debajo de pirámide central de Chichén Itzá , 13 sierpnia 2015 r.
  3. Patrz strona 177 w Maja, zagadka i ponowne odkrycie zaginionej cywilizacji , Charles Gallenkamp, ​​Muzeum Albuquerque, Viking, 1985.
  4. Cobos 2004 , s.  531.
  5. Cobos 2004 , s.  531-533.
  6. Anthony P. Andrews, VE Wyllys Andrews, Fernando Robles Castellanos, „  The Northern Maya Collapse i jego następstwa  ”, Starożytna Mezoameryka , styczeń 2003, Cambridge University Press, vol.14, nr 1, s.151-156.
  7. Osorio Leon 2005 , s. .  457.
  8. Osorio Leon 2005 , s. .  457.
  9. Nikołaj Grube (red.), Les Mayas. Sztuka i cywilizacja, Könemann, s. 443
  10. Krótka historia eksploracji na Cenote (raport Famis)
  11. Robert Sharer, The Ancient Maya ( 6 th ed.), Stanford University Press, s. 74
  12. Daniel Schávelzon, Jorge Tomasi, Ramón Gutiérrez, Rodrigo Gutiérrez Viñuales, La imagen de America , s . 16 .
  13. INAH 2011 .
  14. Anne-Marie Voisard, „  Splendory kraju Majów w Cancún  ”, La Presse/Le Soleil ,10 stycznia 2009( przeczytaj online )
  15. Aeropuerto de Chichén Itzá del Estado de Yucatán SA de CV , informacja publiczna stanu Jukatan.
  16. (w) stronie głównej oficjalnej strony internetowej lotniska.
  17. W Chichen znajduje się druga duża cenote , Cenote Xtoloc, która ma zaopatrywać miasto w wodę
  18. Florence Evin, „  Dziwne zagnieżdżone piramidy w Chichen Itza  ”, Le Monde ,13 marca 2018 r.( przeczytaj online ).
  19. John L. Stephens, Incydenty podróży na Jukatanie, Producción Editorial Dante, 1990, tom II, s. 221-223
  20. Robert Sharer, starożytnych Majów ( 6 th ed.), Stanford University Press, 2006, s. 565
  21. Bérénice Geoffroy-Schneiter, Philippe Testard-Vaillant, Alice Rolland i Stéphanie Pioda, Tintin odkrywający wielkie cywilizacje , Figaro , 156  s. ( ISBN  2810501998 )
  22. Binet, Laurent. , Cywilizacje: powieść ( ISBN  978-2-246-81309-5 i 2-246-81309-3 , OCLC  1112085326 , czytaj online )

Załączniki

Bibliografia

  • Gerardo Bustos, Jukatan i jego archeologiczne miasta , Meksyk, Monclem Ediciones ( ISBN  968-6434-57-7 ).
  • Antonio Benavides Castillo, Mercedes de la Garza, Eduardo Matos Moctezuma, Enrique Nalda i Leticia Staines Cicero ( przekład  z hiszpańskiego: Anne Plantagenet), The Last Mayan Kingdoms and the Conquering Evangelization , Paryż, J. Maisonneuve,1999, 240  pkt.
  • Fabio Bourbon, Zaginione miasta Majów: życie, sztuka i odkrycia Fredericka Catherwooda , Paryż, red. White Stars,2007, 192  pkt.
  • Mercedes de la Garza, Maya: wystawa: Objawienie nieskończonego czasu , Paryż, Musée du Quai Branly, Réunion des Musées Nationaux,2014, 367  s.
  • Arthur Andrew Demarest ( przekład  z angielskiego: Simon Duran i Denis-Armand Canal), Les Mayas: Grandeur et Chute d'une civilisation , Paris, coll.  "Tekst",2019, 432  s.
  • (en) Richard A. Diel, Tula: stolica Tolteków starożytnego Meksyku , Londyn, Tamiza i Hudson,1983, 184  s.
  • Instituto nacional de antropología e history, Guía oficial de Chichén Itza , Meksyk, Instituto Nacional de Antropología e history,1969, 48  pkt.
  • (en) Jeremy Arac Sabloff ( red. ) i Edward Wyllys Andrews ( red. ), Late Lowland Maya Civilization: od klasyki do postklasyku , Albuquerque, prasa Uniwersytetu Nowego Meksyku,1985, 52  pkt.
  • (en) John Eric Sydney Thompson ( tłumacz  René Jouan), Powstanie i upadek cywilizacji Majów , Paryż, Payot, coll.  "Biblioteka Historyczna",1993, 308  pkt.
Historia
  • (es) José Osorio León , „  La presencia del Clásico Tardío en Chichen Itza (600-800/830 DC)  ” , XIX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala , Museo Nacional de Arqueología y Etnología de Guatemala,2005, s.  455-462 ( czytaj online ).
  • es) Rafael Cobos , „  Chichén Itzá: análisis de una comunidad del periodo clásico terminal  ” , VII Encuentro de los Investigadores de la cultura Maya , Universidad autónoma de Campeche,1997( przeczytaj online ).
  • (en) Rafael Cobos , „Chichén Itzá: Settlement and Hegemony during the Terminal Classic Period” , w The Terminal Classic in the Maya Lowlands: Collapse, Transition and Transformation , University Press of Colorado,2004, 517–544  s. ( ISBN  0870818228 ).
  • (es) INAH , »  Restauran Chichén Itzá  « , Boletines ,2 marca 2008( przeczytaj online ).
  • (es) INAH , "  En marcha, restauración integral de Chichén Itzá  " , Boletines ,8 listopada 2011( przeczytaj online ).

Powiązane artykuły

Linki zewnętrzne