Słowo intelektualizm w sensie metafizycznym oznacza doktrynę, która potwierdza prymat inteligencji, intelektu, nad uczuciowością i nad wolą; sprzeciwia się emotywizmowi i dobrowolności .
W filozofii intelektualizm jest „doktryną, która ustanawia prymat intelektualnych funkcji, do których sprowadzone są wszystkie inne, czy to afektywne, czy wolicjonalne” . Sokrates jest wielkim przedstawicielem intelektualizmu etycznego. Wyróżnia instynkt i inteligencję:
„Bóg nie ograniczył swojej troski do ukształtowania naszych ciał, ale - co ważniejsze - dał nam najdoskonalszą duszę. Czym jest zwierzę, którego dusza wie o istnieniu bogów? (...) Któż inny (zwierzę) wie siłą swego umysłu, to znaczy rozumnymi czynami, aby zapobiegać głodowi, pragnieniu, zimnu, upałowi, leczyć choroby, zwiększać jego siłę, dodawać mu wiedzy? "
- Sokrates, w: Xenophon , Memorables , I, 4
Sokrates uważa, że znając dobro, osiąga się je. Robimy zło tylko z ignorancji, „nikt nie jest zły dobrowolnie” :
„Nie ma ani jednego mędrca, który by sądził, że jest jeden człowiek, który popełnia błędy z własnej woli i który z własnej woli dokonuje brzydkich i złych czynów. Wręcz przeciwnie, mędrcy doskonale wiedzą, że wszyscy, którzy robią brzydkie i złe rzeczy, robią to wbrew sobie. "
- Platon , Protagoras , 346 z
Według Protagorasa nigdy nie chcemy tego, co uważamy za dobre; jeśli postępujemy źle, to dlatego, że popełniliśmy błąd co do tego, co jest naprawdę dobre. Intelekt jest więc pierwszy: ten, kto zna dobro, staje się cnotliwy. Cnota to nauka, której można się nauczyć. Spinoza uważa, że myśl jest tożsama z bytem i że istnieje wszystko, co jest naprawdę pomyślane; „Wola i inteligencja to jedno i to samo” . Henri Bergson gwałtownie zaatakował intelektualizm na rzecz intuicji ( Wprowadzenie do metafizyki ).
W psychologii intelektualizm jest „doktryną, która redukuje wszystkie psychiczne fakty do intelektualnych faktów, a tym samym ignoruje oryginalność i prymat tendencji i uczuciowości. Teoria intelektualistów znalazła swój najpełniejszy wyraz w Herbarcie , dla którego jakikolwiek stan afektywny istnieje tylko poprzez wzajemną relację reprezentacji ” .