Dyptych konsularny (od greckiego diptychos dwukrotnie) w trakcie późnej starożytności , konkretnego typu dyptyku , że para połączonych paneli, zwykle w kolorze kości słoniowej , drewna albo metalu, ozdobiony bogatej dekorowany, które mogą działać jako piśmie tabliczka : w Bizancjum był to luksusowy przedmiot pamiątkowy, zamówiony przez konsula zwyczajnego i rozdany dla zaznaczenia jego objęcia urzędu i nagrodzenia notabli, którzy poparli jego kandydaturę.
Chronologia tych dyptychach jest jasno określony, po pierwsze, ze względu na decyzję Teodozjusza I st , w 384 , rezerwacja konsulowie tylko, chyba że nadzwyczajne cesarskiego dyspensy, stosowanie tych dyptychach ( Kodeks Teodozjusza , 15, 9, 1, opublikowany w 438 ), a z drugiej strony z powodu zniknięcia konsulatu za rządów Justyniana w 541 roku . To tłumienie jest połączone z rozrzedzeniem kości słoniowej, co powoduje zniknięcie dyptyków konsularnych. Jednak wielcy arystokraci i urzędnicy Imperium lekceważą ten zakaz Teodozjusza i robią dyptyki dla uczczenia mniej ważnych urzędów: Symmachus dobrze rozprowadza, aby pamiętać igrzyska questoriens i Praetorian , odpowiednio, 393 i 401 .
Warsztaty odpowiedzialne za tę produkcję znajdowały się w dwóch stolicach Cesarstwa, Rzymie i Konstantynopolu , a także w Mediolanie. Ale upadek cesarstwa zachodniego w 476 , jest prawdopodobnie odpowiedzialny za zniknięcie produkcji Zachodniej pod koniec V XX wieku : wszystkie dyptyki konsularne przechowywane VI th century pochodzi z Konstantynopola.
Pojawienie dyptychach konsularnych IV th wieku, prowadzi do rozwoju rzeźba z kości słoniowej. Dyptyki są wyrzeźbione w formie płaskorzeźby po jednej stronie każdego panelu w archaicznym stylu inspirowanym starożytnym Rzymem. Płyty z kości słoniowej mają grubość od 8 mm do 10 mm . Od VI XX wieku , tła są pod wpływem kultury greckiej i orientalnej. W medaliony mieć sceny cyrku, teatru lub owalny , z ras lub bojowych bestii . Niektóre dyptyki były malowane, inne inkrustowane drogocennymi kamieniami.
Dyptyki konsularne noszą systematycznie albo dla najbogatszych z nich, mniej lub bardziej kunsztowny portret konsula, albo, dla kategorii najprostszych dyptyków, inskrypcję dedykacyjną w dekoracji geometrycznej i roślinnej. Jest prawdopodobne, że ta druga kategoria była produkowana w większych seriach, z modeli wykonanych wcześniej i rozprowadzana do postaci niższej rangi, podczas gdy bardziej wyszukane, a więc najdroższe, dyptyki zarezerwowane były dla kręgu arystokracji rzymskiej. . Najczęstszym powodem constantinopolitan dyptyki z VI th century oznacza konsula, długość, przewodniczący gier konsularnych, które naznaczyły jego powołanie. Niektóre dyptyki przedstawiają jedynie popiersie konsula, umieszczone w motywie korony.
Dyptyki konsularne są ze swej natury cennym instrumentem prozopografii późnego cesarstwa rzymskiego, a także studiów nad sztuką tego okresu. Musiały one przetrwać w dużej liczbie do czasów nowożytnych, a ich ponowne wykorzystanie, w wielu przypadkach, jako oprawy rękopisów kościelnych, w średniowieczu . Niektóre są nawet używane w kościołach jako segregatory do list biskupów lub podobnych archiwów.
Dyptyk Rufusa Achiliusa Sividiusa , konsula w 488 r.
Dyptyk Areobindus Dagalaiphus Areobindus , konsul w 506 r.
Dyptyk Anastazjusza, konsula w 517 r.
Dyptyk Justyniana , konsula w 521 r. (za panowania wuja Justyna).
Dyptyk Justyniana, konsula w 521 r.
Dyptyk Teodora Filoksenosa , konsula w 525 r.
Dyptyk Teodora Filoksenusa, konsula w 525 r.
Dyptyk Justyna , konsula w 540 (ostatni zachowany).
Dyptyk Stilicon, konsul w 400, jest wyrzeźbiony w Mediolanie (Włochy). Jest przechowywany w skarbcu katedry w Monza (Włochy). Dwa panele z kości słoniowej, które noszą ślady złocenia, są oddzielne, ale pierwotnie miały być połączone. Nie noszą żadnych napisów.
Pierwszy panel przedstawia generała uzbrojonego w lancę i jego rękę spoczywającą na tarczy. Nosi spiczastą brodę i krótkie włosy. Ubrany jest w tunicę manicata i długą chlamys, odznakę patrycjuszy, przyczepioną do prawego ramienia strzałką i opadającą po lewej stronie w prostych fałdach, aż do kostek. Tunika, wyszywana rzędami, złożona z popiersia jego żony, umieszczonego pod arkadą umieszczoną na dwóch kolumnach, oraz syna, obramowanej kołem, ozdobiona jest z prawej strony tablią i zawiera kolejny ornament na prawe ramię, w pobliżu strzałki. Chlamy noszą jedynie przedstawienie dziecka. Konsul ma na nogach powięzi poduszkowe i nosi campagi .
Lanca z nieregularnym ostrzem jest otoczona u podstawy trzema metalowymi paskami. Wał jest nabijany. Konsul nosi hiszpański miecz ( spatha ), umieszczony w pochwie, ozdobiony prostokątami i diamentami, przedstawiającymi inkrustacje z kamieni szlachetnych, zwisający z pasa ozdobionego tabliczkami ( segmenta ). Owalna tarcza, osadzona na ziemi, ma wąską okrągłą obwódkę i ombonę, zwieńczoną paciorkiem, przybitym do dziesięciokątnej płyty o zakrzywionych bokach. Środek ozdobiony jest rozetą łusek. Po lewej stronie figury medalion zawiera popiersia syna i żony.
Drugi panel przedstawia postać kobiecą, której po prawej stronie towarzyszy około dziesięcioletnie dziecko, prawdopodobnie matka i syn konsula. Dziecko, ochraniane przez prawe ramię matki, nosi tunikę manicata , ściąganą w pasie paskiem i zaopatrzoną w dwa segmenty, na prawym ramieniu iw prawym dolnym rogu tuniki. Poniżej ma na sobie koszulę ( wnętrze tuniki ). Suknia, otwarta z prawej strony, jest przymocowana strzałką na prawym ramieniu, a patelnia spoczywa na lewym ramieniu. Dziecko trzyma w lewej ręce tablet.
Kobieta ubrana jest w tunikę z długimi rękawami ( interula ) i plisowaną stolę , z krótkimi rękawami, opadającymi do kostek i zaopatrzonymi u dołu we frędzle wszyte na plecach. Pas pokryty jest okrągłymi i czworokątnymi kształtami. Postać nosi długi szalik, palla , naszyjnik z pereł i długie kolczyki w kształcie kropli, złożone z dwóch kamieni oszlifowanych w łezki i pierścionka. Jej włosy są pokryte dwupoziomowym turbanem. W lewej ręce trzyma chusteczkę, w prawej kwiatek.
Jednym z najstarszych zachowanych dyptyków konsularnych w skarbcu katedry w Aoście jest dyptyk Anicius Petronius Probus, konsul Zachodu w 406 r .: oprócz starszeństwa ma on szczególną cechę, że jest jedynym, który nosi portret nie konsula, ale cesarza, w tym wypadku Honoriusza , któremu dedykuje go inskrypcja pełna pokory: konsul określa się tam jako famulus , niewolnik cesarza. Wysoki na około 30 cm , został wyrzeźbiony w Rzymie.
Honoriusz nosi ciasny napierśnik, ozdobiony głową Gorgony. W lewej ręce trzyma globus zwieńczony Zwycięstwem trzymającym koronę, aw prawej włócznię z vexillum z napisem: „ In nomine Xsti vincas semper ”. Jego głowę wieńczy opaska z podwójnym rzędem pereł, zaczynająca się od przedniego kaboszonu i wiązana z tyłu na szyi. Cesarz nosi brodę.
Patrice Constance III przypisuje się anonimowy dyptyk, przechowywany w katedrze w Halberstadt. Ten ostatni pojawia się dwukrotnie w centralnym rejestrze. Po lewej, ubrany w togę konsularną, unosi mapę , mającą zasygnalizować rozpoczęcie igrzysk na arenie. Po prawej nosi strój patrice. Dolny rejestr zajmują pokonani i uwięzieni barbarzyńcy. W górnym rejestrze widać, siedzącego na ławce z oparciem, od prawej do lewej, aureolę Romów , brodatego i starszego Honoriusza, Teodozjusza II, mniejszego od cesarza Zachodu oraz aureolę Konstantynopola , z ręką opartą na ramieniu Cesarz Wschodu. Za ławką reprezentowana jest Galla Placidia. Ten górny rejestr jest identyczny na dwóch panelach dyptyku.
Dyptyk Flawiusza Feliksa, konsula w 428 r., przechowywany jest w Bibliotece Narodowej w Paryżu (Francja). Na tym dyptyku Flavius Felix nosi brodę. Na jednym z paneli ubrany jest w trabe konsularną, na drugim w długie chlamy, wysunięte do przodu. Napis przedstawia go jako „mistrza obu milicji, patrycjusza i konsula zwyczajnego”. Ten dyptyk pochodzi z Rzymu.
W Brescii (Włochy) przechowywany jest dyptyk autorstwa Manliusza Boecjusza, konsula w 487 roku. Jest to produkcja rzymska. Jest to jedyny znany dyptyk, w którym konsul nie jest reprezentowany od frontu.
Znamy pięć dyptyków Areobindus Dagalaiphus Areobindus, konsula w 506 roku. Pojedynczy panel z rzeźbionej kości słoniowej przechowywany jest w muzeum Cluny w Paryżu (Francja). Ma 40 cm wysokości i 10 cm szerokości. Kolejny unikalny panel, z rzeźbionej kości słoniowej, o wysokości 38 cm , przedstawia Areobindusa, który przewodniczy igrzyskom, które wyznaczają jego wejście do urzędu. Znajduje się w Muzeum Sztuk Pięknych i Archeologii w Besançon (Francja).
Dyptyk z Luwru (Department of Arts, Richelieu wing, 1 st piętro, pokój nr 1, gablota V17) jest w kolorze kości słoniowej. Zachowały się dwa panele. Dyptyk ten, podarowany Luwrowi w 1951 r., należał do dawnej kolekcji Trivulzo (Montesquiou-Fezensac). Dwa inne dyptyki znajdują się w Zurychu (Szwajcaria) i Lukce (Włochy). Wszystkie zostały wyrzeźbione w Konstantynopolu.
Dyptyk Flawiusza Taurusa Clementinusa, konsula Wschodu w 513 r., przechowywany jest w Muzeum Hrabstwa Merseyside w Liverpoolu (Wielka Brytania), pod numerem inwentarzowym M 10036. Służył jako oprawa pamiątek przeznaczonych dla społeczności greckiej klasztoru w Rzymie, w klasztorze św. Agaty, który znajdował się w pobliżu kościoła zwanego obecnie Sainte-Agathe-des-Goths.
Dyptyk autorstwa Flawiusza Anastazjusza Probusa, konsula w 517 r., przechowywany jest w gabinecie medali Biblioteki Narodowej Francji. Dwa panele są z rzeźbionej kości słoniowej. Ten dyptyk pochodzi z Konstantynopola i przedstawia Anastazjusza dającego sygnał do igrzysk cyrkowych. Kolejny dyptyk Anastazego, zachowany w Luwrze, przedstawia portret cesarza, poniżej medalion z popiersiem Chrystusa podtrzymywanym dwoma zwycięstwami. Cesarz jedzie konno, ma gołe nogi i nosi ciasny napierśnik, tunikę z rękawami i campagi . Zwieńczony jest szerokim pasem ozdobionym kamieniami. Wbija włócznię w ziemię. U jego stóp po prawej Terra przynosi mu owoce. W prawym górnym rogu Victoria oferuje mu koronę. Po lewej stronie pasek, konsul, pancernik i buty campagi , trzyma w obu rękach Zwycięstwo. W dolnym rejestrze barbarzyńcy w strojach scytyjskich i perskich, w towarzystwie wilków i słonia, przynoszą prezenty, prawdopodobnie przywołując kampanie Anastazego przeciwko Bułgarom w 493 i 499 oraz przeciwko Persom w latach 502-506.
Dyptyk Flawiusza Anastazego Magnusa, konsula w 518 r., jest wyrzeźbiony w Konstantynopolu. Panel przechowywany jest w Gabinecie des Médailles Biblioteki Narodowej w Paryżu. Drugi znajduje się w Castello Sforzesco w Mediolanie (Włochy) i został ponownie przecięty w średniowieczu.