Helmuth Johannes Ludwig von Moltke

Helmuth Johannes Ludwig von Moltke
Helmuth Johannes Ludwig von Moltke
Helmuth von Moltke w 1900 r. w pełnym stroju; portret autorstwa Nicola Perscheid.
Przezwisko Moltke Młodszy; „Juliusz”
Narodziny 25 maja 1848 r.
Gersdorf
Śmierć 18 czerwca 1916(w wieku 68 lat)
Berlin
Wierność Cesarstwo Niemieckie
Stopień Generaloberst
Lata służby 1869 - 1914
Przykazanie Szef sztabu
Konflikty wojna francusko-niemiecka 1870  ; Pierwsza wojna światowa
Nagrody Za zasługi

Helmuth Johann Ludwig, hrabia von Moltke , urodzony w Gersdorfie w Wielkim Księstwie Meklemburgii-Schwerin na25 maja 1848 r.i zmarł w Berlinie dnia18 czerwca 1916, jest pruskim generałem . Pełnił funkcję szefa Sztabu Generalnego w armii niemieckiej od 1906 do 1914 roku, przy założeniu, że polecenie w pierwszych sześciu tygodniach I wojny światowej , przed dokonaniem wymiany.

Odpowiedzialny za planowanie w czasie pokoju (The Plan Schlieffena-Moltke ), a następnie do rozmieszczenia wojsk niemieckich w trakcie mobilizacji zSierpień 1914często przedstawiany jest jako jeden z odpowiedzialnych za klęskę Niemców w pierwszej bitwie nad Marną w Instytuciewrzesień 1914.

Rodzina

Helmuth Johannes Ludwig von Moltke jest synem Adolfa von Moltke  (de) (1804-1871), duńskiego urzędnika, reprezentującego księstwa Schleswig-Holstein w Kopenhadze ( Schleswig-Holstein-Lauenburgische Kanzlei  (de) ), zanim te księstwa stały się pruską prowincją w 1867 roku. Bratem Adolfa jest Helmuth Karl Bernhard von Moltke (znany jako „Moltke Starszy”), pruski generał ówczesny marszałek, a przede wszystkim były szef Sztabu Generalnego w czasie wojen 1866 z Austrią oraz w latach 1870-1871 przeciwko Francji . Helmuth Johannes Ludwig von Moltke będąc siostrzeńcem Marszałka, jego kariera skorzystała z tego prestiżowego nazwiska.

W 1878 Helmuth von Moltke poślubił Elizę Hvitfeld (1859-1932); mieli dwie córki i dwóch synów. Jego brat Friedrich von Moltke (1852-1927) był ministrem spraw wewnętrznych i ministrem stanu Prus, a wnuk Helmuth James von Moltke (1907-1945) był jednym z przeciwników nazizmu straconego po spisku 20 lipca 1944 .

Początek przewoźnika

Wstąpił do armii w kwietniu 1869 roku , jako Portepee-Fähnrich 86 th  Pułku Strzelców  (DE) w Flensburg . Jest przydzielony na23 kwietnia 18707 th  pułk grenadierów posiadających garnizonu w Legnicy , z którym brał udział w wojnie francusko-pruskiej w 1870 roku  : cytowane za odwagę został odznaczony Żelaznym Krzyżem , następnie przechodzi do rangi Sekonde porucznika na23 września 1870.

16 lipca 1872 rMoltke młodszy jest przenoszone do 1 st  pułku gwardii w Poczdamie i integruje1 st październik 1875Kriegsakademie w Berlinie. Awansowany do stopnia porucznika dnia15 września 1877wstąpił do swojego poprzedniego pułku dnia 30 czerwca 1878 r., A następnie stał się członkiem Sztabu Generalnego w Berlinie w 1880 roku Nazwany Hauptmann18 kwietnia 1882 r, potem major Le15 października 1888 rpełnił funkcję adiutanta swojego wuja w 1889 roku 28 kwietnia 1891, podczas gdy Alfred von Schlieffen zostaje nowym szefem sztabu, Moltke Młodszy zostaje adiutantem cesarza ( Flügeladjutant ) z dowództwem kompanii strażników zamku ( Schloßgarde Kompanie ).

Cesarska łaska i jego prestiżowe nazwisko zapewniły mu szybką karierę: 27 stycznia 1893 r., przeniósł się do stopnia podporucznika , następnie18 sierpnia 1895 rd' Oberst . 12 września 1896 rUzyskał dowództwo 1 st  pułku grenadierów gwardii w Berlinie, a następnie25 marca 1899od 1 st brygady piechoty Gwardii poczdamskiej z rangi Generalmajor . 27 stycznia 1902Uzyskał dowództwo 1 st Oddziału Straży w Berlinie w randze Generalleutnant . W 1902 powrócił na dwór w cesarskim gabinecie wojskowym jako generalny adiutant .

Szef sztabu

16 lutego 1904cesarz umieszcza go w Sztabie Generalnym , z funkcją kwatermistrza generalnego ( Generalquartiermeister ) u Schlieffena , przed objęciem roli tego jako szefa Sztabu Generalnego ( Generalstabschef ) .1 st styczeń 1906, stając się generałem der Infanterie dnia16 października 1906, następnie Generaloberst włączony27 stycznia 1914.

Jako szef Sztabu Generalnego Moltke odpowiada w czasie pokoju za nominacje na stopnie i funkcje wszystkich niemieckich oficerów, a także dobór sprzętu: to pod jego zwierzchnictwem uruchamiane są programy haubic 105 i 420  mm oraz rozwój lotnictwa wojskowego. Kieruje także coroczną aktualizacją planu rozmieszczenia armii niemieckiej; plany na lata 1912, 1913 i 1914 są przygotowywane we współpracy z podpułkownikami Erichem Ludendorffem , Hermannem von Kuhlem i Gerhardem Tappenem . Plan ten, nazywany planem Schlieffena , zakłada zmasowanie większej części armii niemieckiej na zachodzie, w szczególności vis-a-vis Belgii i Holandii  : przeprawa przez te kraje umożliwiająca ominięcie przez północ fortyfikacji „Jest francuski” . Ta podstawowa idea randki od 1905 roku, Moltke zmodyfikowano go do 1914 w celu dostosowania go do kontekstu (stąd inna nazwa „Schlieffen-Moltke planu”), w zasadzie zakazu przejazdu przez Państwa. -Bas , konieczność podjęcia Liege próbując pomocnej dłoni, umocnienie lewego skrzydła (w Alzacji-Lotaryngii ) uznano za zbyt słabe i wybór tego planu jako jedynego obowiązujący (od 1913 r. żaden inny plan nie jest planowany).

Od 1910 Moltke był chory (jelita grubego i wątroby); pomimo corocznych kuracji termalnych jego stan zdrowia pogorszył się w 1913 r., zmniejszając go fizycznie i intelektualnie. 25 lipca 1914 rzostawił kurację w Karlsbadzie, by wrócić na swoje stanowisko w Berlinie .

Wybuch wojny

Zaniepokojony przyszłością niemieckiej hegemonii na kontynencie europejskim opowiada się za wojną prewencyjną przeciwko Imperium Rosyjskiemu, które stanowi rosnące zagrożenie, zarówno ze względu na jego ogromny potencjał demograficzny i przemysłowy, jak i znaczne zwiększenie budżetu wojskowego, przeznaczonego dla wojska. w szczególności, aby wzmocnić swoją marynarkę wojenną. Kryzys między Austro-Węgrami a Serbią , który nastąpił po zabójstwie arcyksięcia Franciszka Ferdynanda , daje mu możliwość: interweniuje u Wilhelma II, by wesprzeć austriackie ultimatum wobec Serbii wbrew opinii kanclerza Bethmanna-Hollwega i odmówić serbskiej odpowiedzi, mimo ostrzeżenia ambasadora Niemiec w Londynie księcia Lichnowskiego . Pomagając Austrii przeciwko Serbii, Niemcy będą promować eskalację dyplomatyczną z Rosją (która chroni Serbię), a następnie Francją (która jest sojusznikiem Rosji), proces, którego kulminacją będzie I wojna światowa . Moltke jest więc uważany przez historyków Craiga , Fischera i Mombauera za jedną z osób odpowiedzialnych za wybuch wojny .

27 lipca 1914 rSekcja III.b w Sztabie Generalnym w za szpiegostwo informuje Moltke, że armia rosyjska podjęła środki ostrożności, ponieważ 25 zgodnie z planem w „okresie przygotowania do wojny”: w związku z tym na Lipiec 28 , gdy kanclerz nakazuje aplikacji bezpieczeństwa granicznego środki. 30 lipca 1914 r, Imperium Rosyjskie i Cesarstwo Austro-Węgier nakazują ich mobilizację, która nie może mieć innych konsekwencji niż nieunikniona mobilizacja Niemiec. 31 lipcana 12  w południe , „stan zagrożenia wojennego” ( Kriegsgefahrzustand ) został uznany , dzięki czemu część rekwizycji być uruchomiony, zamknięcie granic, nadzór szlaków komunikacyjnych i wycofanie niektórych rezerwistów. Również 31. Niemcy wysłały dwa ultimatum, w których Moltke uczestniczyłby z jednej strony do Rosji, aby zażądać jej natychmiastowej demobilizacji, z drugiej strony do Francji, aby domagała się zachowania neutralności.

1 st sierpień , nieporozumienie, aby sądzić, że rząd niemiecki, że gwarancja UK francuskiego neutralności jeśli Niemcy rezygnuje żadnej wrogości wobec Francji: cesarz kieruje 17  pm do General Moltke zawiesić rozmieszczenie armii niemieckiej na zachodzie i do masy większości przed Rosją ( "Idźmy prosto z całą armią na wschód" ). Jeśli Moltke odpowie, że jest to niemożliwe ( „Jeżeli Wasza Wysokość będzie nadal prowadzić wszystkie siły niemieckie na wschód, będziemy mieli tylko nieuporządkowane bandy uzbrojonych ludzi bez zaopatrzenia, zamiast żołnierzy gotowych do walki” ), Guillaume podtrzymuje swój rozkaz po tym, jak powiedział mu, że „twój wujek udzieliłby mi innej odpowiedzi!” » , Z natychmiastowym odwołaniem jednostek przykrywkowych: Moltke wychodzi z tego spotkania zdruzgotany. Ale nieporozumienie zostało rozwiązane wieczorem telegramem od Jerzego V  ; w 11  pm , cesarza wezwania Moltke ponownie i oświadcza mu: „Teraz możesz robić, co chcesz” . Mobilizacja zaczyna się następnego ranka z aplikacji planem rozmieszczenia zgodnie z oczekiwaniami: the 16 th Division i tak jest już wpisana w Luksemburgu (w ramach planu na pokrycie rozmieszczenie). Moltke pisał później: „Nie da się opisać nastroju, w jakim wróciłem do domu, byłem jak załamany i ronił łzy rozpaczy [...] To było moje pierwsze poważne doświadczenie w tej wojnie. Nie mogłem przejść przez wrażenia z tego doświadczenia. Złamała we mnie coś, czego już nie dało się zrekonstruować. Moja pewność siebie i moja pewność zostały zachwiane” .

Operacje od sierpnia do września 1914 r.

Podczas niemieckiej mobilizacji w 1914 r. Sztab Generalny stał się zalążkiem naczelnego dowództwa armii niemieckiej ( Oberste Heeresleitung  : OHL), pod czysto nominalnym dowództwem cesarza; Moltke Młodszy zostaje mianowany szefem Sztabu Generalnego armii w terenie ( szefem Generalstabes of the Feldheeres ), z obowiązkiem faktycznego prowadzenia wojny. Biorąc pod uwagę jego stan zdrowia, jego żona (Eliza von Moltke-Huitfeldt) wystąpiła do cesarza i uzyskała od cesarza zezwolenie na towarzyszenie Moltke podczas przeprowadzki OHL do Koblencji na17 sierpnia, aby monitorować jego dietę i działać jako pielęgniarka. Moltke zdawał sobie sprawę, że nie do końca się do tego nadaje i powiedział: „Jestem zbyt skrupulatny, moja krew jest zbyt ciężka i nie mogę ryzykować wszystkiego w jednej decyzji, jak mój wujek czy Wielki Fryderyk  ” . Ta intuicja miała zostać zweryfikowana w sierpniu-wrześniu 1914 r., kiedy kierował dowództwem sił niemieckich.

Pierwsza połowaSierpień 1914poświęcona jest głównie do mobilizacji z rezerwistów i rozmieszczenia wojsk wzdłuż granic w stosowaniu planu przygotowanego w czasie pokoju przez Sztab Generalny. W tym czasie Moltke kazał zaatakować twierdzę Liège od nocy 5 do6 sierpnia ; ta pomocna dłoń odniosła tylko częściowy sukces (miasto zostało zdobyte, ale forty oparły się), zarządził oblężenie w dobrej reputacji, które zakończyło się16 sierpnia. Mimo to Moltke otrzymuje gratulacje od cesarza. od 21 do23 sierpnia, różne armie niemieckie miażdżą swoich francuskich przeciwników, a także Brytyjczyków podczas Bitwy Granicznej  : zwycięstwo wydaje się być osiągnięte na froncie zachodnim, wojska niemieckie maszerują na Paryż . Niepokojące wieści z frontu wschodniego decydują o tym Moltke22 sierpniawymienić głowicę 8 th niemiecki generał armii von Prittwitz generał Hindenburg i25 sierpniaprzeniesienie dwóch korpusów armii i dywizji kawalerii z frontu zachodniego na front rosyjski. Jednocześnie stan zdrowia Moltkego zmusił go do spania, pozostawiając głównym funkcjonariuszom OHL wiele inicjatyw, do tego stopnia, że ​​historycy mówili o zastąpieniu go „zarządem” częściowo złożonym z szefów sekcji Gerharda Tappena (operacje ), Richard Hentsch (sekcja wywiadowcza) i Wilhelm von Dommes (sekcja polityczna). Według majora Hansa Tieschowitza von Tieschowa (pierwszego zastępcy oficera szefa Sztabu Generalnego): „Ci trzej mężczyźni byli tymi, którzy skutecznie prowadzili operacje aż do bitwy nad Marną. Dla von Moltkego stan nerwowy uniemożliwiał mu poważną pracę” .

Moltke, chory i wstrząśnięty pierwszymi trudnościami, jego żona Eliza, członkini Towarzystwa Teozoficznego , wzywa27 sierpnia 1914Rudolfa Steinera . To samo27 sierpniaMoltke wysyła swoim dowódcom armii generalną dyrektywę Naczelnego Zarządu w celu kontynuacji operacji  : przewiduje okrążenie Paryża (w tym na zachód od Oise ), przeprawę przez Szampanię i oblężenie Place de Verdun . Ale na 30, modyfikuje on rozkazy następujące zmiany osi 1 st armii niemieckiej  : Teraz wszystkie niemieckie prawica spacerem na wschód od Paryża. Sytuację tę wykorzystuje francuski sztab generalny, który znacznie wzmocnił swoje lewe skrzydło za pomocą transportu kolejowego: 5 września generał Joffre , odpowiednik Moltkego, zarządził generalną kontrofensywę, rozpoczynając pierwszą bitwę nad Marną . Jeśli w pierwszych dniach niemiecki sztab generalny był optymistą, Moltke (w Luksemburgu ) miał trudności z porozumiewaniem się ze swoimi podwładnymi i martwił się: wysłał8 wrześniaPodpułkownik Hentsch zwiedza sztaby. W perspektywie 9 jest w obecności Hentsch że przywódcy 2 e armii niemieckiej ( Bülow i Lauenstein ) podjąć decyzję do odwrotu, a następnie tych w 1 st ( Kluck i Kuhl ) i 3 e armie. O godz. 15   45 9 Moltke zostaje poinformowany.

11 wrześniaMoltke lewo Luksemburg gdzie leży cesarz i OHL, aby przejść do sztabów z 5 -go , 4 th , 3 th i 2 th armii (Kluck następnie do Reims ), któremu towarzyszy pułkownicy TAPPEN i Dommes  : to właśnie podczas tej podróży, że polecił ogólne wycofanie. 12 września, podobno oświadczył Hermannowi von Stein , rzucając się na szyję: "Wsi jest stracone!" " Wieczorem cesarz wysyła Hansa von Plessena, aby ustalił stan szefa sztabu: " Około 22 zastałem go siedzącego przy małym stoliku z żoną, która - niestety! - wrócił ponownie, a jego kierowca. Był bardzo poruszony, zdenerwowany i widział wszystko w ciemności. Zostałem z nim do północy i próbowałem go uspokoić i pocieszyć. Hentsch przyłączył się do moich wysiłków , naprawdę bardzo inteligentny oficer i brał w nim udział z dużą życzliwością” .

Po tym niemieckim wycofaniu się z Marny Moltke podobno donosił kajzerowi: „Wasza Wysokość, przegraliśmy wojnę”. Napisał też do swojej żony w noc9 września : „Sprawy nie poszły dobrze. Walki na wschód od Paryża nie były dla nas korzystne i będziemy musieli zapłacić za wyrządzone przez nas szkody”.

Wreszcie usunięto z polecenia

Ponieważ 10 sierpnia 1914 r, Szef gabinetu wojskowego , generał von Lyncker  (z) , ogłosił na ministra wojny królestwa Prus , ogólnym von Falkenhayn , że „w przypadku, Moltke załamuje, musi podjąć urząd” .

13 września 1914, w wyniku porażki w bitwie nad Marną i zmęczenia szefa sztabu, Lyncker nalegał z Williamem, aby zastąpić Moltkego Falkenhaynem. Następnego dnia14 wrześnianad ranem, podczas codziennej relacji sytuacyjnej dla cesarza, ten proponuje Moltke dwutygodniowy odpoczynek, generał odpowiada: „Nie jestem chory!” Jeśli Wasza Wysokość będzie niezadowolony z mojego sposobu prowadzenia operacji, odejdę ” . Po południu Lyncker poinformował Moltke o cesarskiej decyzji: kwatermistrza generała Steina zastąpił Falkenhayn; aby zachować pozory, Moltke pozostaje na stanowisku, ale zostaje usunięty z kręgów dowodzenia.

24 września 1914Moltke wyjeżdża na oblężenie Antwerpii , a jego żona Eliza wraca do Berlina . Biorąc Antwerpia Moltke congratulation ramki komunikatu i wystrój z krzyżem żelaza z 1 ul klasy. 3 listopadazostaje oficjalnie zastąpiony przez von Falkenhayna i mianowany na tymczasowego szefa Sztabu Generalnego w Berlinie.

Jego zdrowie stopniowo się pogarsza. Otrzymał dekorację Zasłużony The7 sierpnia 1915. Zmarł na atak serca podczas państwowego pogrzebu marszałka Colmara von der Goltza on18 czerwca 1916, po wygłoszeniu pochwały tego ostatniego podczas uroczystości w Reichstagu .

nadużycia niemieckie

Od pierwszego dnia inwazji na Belgię ( ( 4 sierpnia 1914 r), nadużycia popełniły wojska niemieckie. Moltke nakazałby odwet przeciwko belgijskiej ludności cywilnej mającej pomagać żołnierzom ich armii (pojęcie „  niezależność  ”): 118 cywilów rozstrzelanych w Soumagne ,5 sierpnia ; 33 cywilów w Battice , w dniu6 sierpnia ; 218 cywilnych ofiar w Andenne na20 sierpnia ; 384 w Tamines i 650 w Dinant ,23 sierpnia. Biblioteka Louvain , licząca 230 000 tomów, została spalona25 sierpnia.

We Francji 24 sierpnia22 th , 122 th i 156 TH niemieckie pułki piechoty zmasakrowali 86 mieszkańców małego miasteczka Longuyon w Lotaryngii, w tym kobiety i dzieci. Prokurator Generalny Amiens i cała rada miejska zostają aresztowani jako zakładnicy. W Lille prefekt Félix Trépont z biskupem, burmistrzem i rektorem, gdy tylko Niemcy wkroczyli do miasta,13 października 1914 r, podlegają temu samemu reżimowi, podczas gdy pracownicy tramwaju są doraźnie rozstrzelani, aby pokazać, że groźby odwetu nie były pustymi słowami. Praktyki te trwały we Francji aż do pierwszej bitwy nad Marną . Podpalono ponad 15 000 domów, a kilka tysięcy belgijskich i francuskich wieśniaków zostało straconych w trybie doraźnym, w tym burmistrza Senlis , Eugène'a Odenta , który nie otrzymał armii niemieckiej „tak jak powinien” .

„Jakie rzeki krwi już popłynęły, jaka bezimienna nędza spadła na niezliczoną liczbę niewinnych ludzi, których domy i gospodarstwa zostały spalone i zdewastowane – czasami ogarnia mnie strach, kiedy myślę i muszę. odpowiedzieć za te wszystkie okropności, a jednak nie mogłem postąpić inaczej niż postąpiłem. "

- List Moltkego do żony, 7 września 1914 r.

Moltke poważnie nie doceniał siły opinii publicznej wśród Anglosasów i Francuzów. Rezultatem tych mordów było zwrócenie opinii publicznej najechanych krajów przeciwko Rzeszy , utwardzenie ich determinacji w samoobronie i zgorszenie opinii międzynarodowej, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych , gdzie te masakry są sprytnie wykorzystywane przez aliancką propagandę. Usprawiedliwiają brytyjską blokadę morską, która głodzi niemiecką ludność i powoduje śmierć z niedożywienia. Będą jednym z czynników interwencji Stanów Zjednoczonych w wojnie, a więc i klęski Niemiec.

Uwagi i referencje

  1. (de) „  Moltke, Helmuth Graf von  ” , na stronie http://www.deutsche-biographie.de/ .
  2. (w) "  Helmuth Moltke  " na http://home.comcast.net/~jcviser/ .
  3. Jean-Claude Laparra i Pascal Hesse , Rewers parad: dowództwo armii niemieckiej, realia i skrzyżowane losy, 1914-1918 , Saint-Cloud, Wyd. Soteca 14-18,2011, 387  s. ( ISBN  978-2-916385-77-8 ) , s.  73.
  4. Jean-Yves Le Naour, 1914: Wielka iluzja , Paryż, Perrin ,2012, 408  s. ( ISBN  978-2-262-03034-6 , czytaj online ) , „Strach przed Europą…”.
  5. Pierre Renouvin, Kryzys europejski i I wojna światowa , Paryż, Presses Universitaires de France, coll.  „Peoples i cywilizacji” ( N O  19)1969( 1 st  ed. 1934), 780  , str. (zauważ BNF n O  FRBNF33152115 ).
  6. (w) Annika Mombauer, Helmuth Von Moltke i początki pierwszej wojny światowej , Cambridge i Nowy Jork, Cambridge University Press ,2008, 344  s. ( ISBN  978-0-521-01956-9 ).
  7. (w) Gordon Alexander Craig , Polityka armii pruskiej: 1640-1945 , Oxford, Clarendon Press,1955( przedruk  1956), 536  s. ( LCCN  55004280 ) , s .  294.
  8. Fritz Fischer ( trans.  Genevieve i Migeon Henry Thies, pref.  Jacques Droz ), cele War Imperial Niemiec (1914/18) , Paryż, Wydania Treviso, 1970 ( 1 st ed. German, 1961) 654  , str.. [ szczegóły wydań ] .
  9. Mombauer 2003 .
  10. (w) Ulrich Trumpener , „  Wojna z premedytacją? Niemieckie działania wywiadowcze w lipcu 1914  ” , Historia Europy Środkowej , t.  9 N O  1,Marzec 1976, s.  70.
  11. Jean-Claude Laparra , Maszyna do wygrania, od nadziei do rozczarowania: historia armii niemieckiej, 1914-1918 , Saint-Cloud, wydania 14-18,2006, 323  s. ( ISBN  2-9519539-8-4 ) , s.  41.
  12. Peter Renouvin Edmond Preclin George Hardy i Lucien Genet , Pokój Zbrojny i Wielka Wojna: 1871-1919 , Paryż, Presses Universitaires de France, coll.  "Clio" ( N O  9)1939( przedruk  1947 i 1960), 707  s. ( BNF Wskazówki n O  FRBNF32565424 ) , str.  543.
  13. Raymond Aron , Wymiary świadomości historycznej , Paryż, Plon, coll.  „Badania w naukach humanistycznych”,1961( przedruk  1965, 1985, 1991 i 2011), 343  s. ( ISBN  978-2-251-20011-8 ) , s.  66.
  14. Raymond i Jean-Pierre Cartier , pierwszej wojny światowej , t.  1: 1914-1915 , Paryż, Presses de la Cité,1982( ISBN  2-258-01101-9 ) , s.  72.
  15. Patrick Garreau , 1914, Europa rozgrywa się na Marne , Paris, Économica, coll.  „Kampanii i strategie” ( N O  48)2004, 208  pkt. ( ISBN  2-7178-4946-7 ) , s.  81.
  16. Pierre-Yves Hénin , Le Plan Schlieffen: Jeden miesiąc wojny – dwa wieki kontrowersji , Paris, Economica, coll.  „Kampanii i strategie” ( N O  99)2012, 572  s. ( ISBN  978-2-7178-6447-2 ) , s.  454.
  17. Cartier 1982 , s.  73.
  18. (De) Helmuth von Moltke i Eliza von Moltke-Huitfeld , Erinnerungen, Briefe, Dokumente 1877-1916: Ein Bild vom Kriegsausbruch, erster Kriegsführung und Persönlichkeit des ersten militärischen Führers des Krieges , Stuttgart,1922( przedruk  2010), 482  s. ( ISBN  978-1-173-23975-6 , czytaj online ) , s.  23.
  19. Laparra i Hesja 2011 , s.  74.
  20. Pierre Renouvin , Kryzys europejski i I wojna światowa , Paryż, Presses Universitaires de France, coll.  „Peoples i cywilizacji” ( N O  19)1969( 1 st  ed. 1934), 780  , str. ( BNF Wskazówki n O  FRBNF33152115 ) , str.  254.
  21. Laparra i Hesja 2011 , s.  75.
  22. Hans Plote , „Rozważania na temat misji Hentsch” w Bitwach pod Marne Ourcq w Verdun (1914 i 1918): obrady konferencji emblematycznych bitew, walk zapomnianych, które odbyły się w Reims i Verdun 6 i 7 maja 2004 r. , Saint-Cloud, Soteca 14-18,2004, 324  s. ( ISBN  2-9519539-2-5 ) , s.  102-103.
  23. Zeznanie Tieschowitza w Reichsarchiv z 18 stycznia 1921 r., zachowane przez Bundesarchiv-Militärarchiv (BA/MA) pod symbolem W 10/50 604, cytowane w Laparra i Hesse 2011 , s.  152.
  24. „  Problem na czele armii niemieckiej: jego szef sztabu generalnego  ”, 14/18 magazyn z Wielkiej Wojny , n o  51,listopad-grudzień 2010, s.  10-12.
  25. Zeznanie Steina przed Reichsarchiv z 12 stycznia 1925 r., BA/MA W 10/50 603, cyt. za Laparra i Hesja 2011 , s.  77 i 136.
  26. Wyciąg z dziennika wojennego z Hans von Plessen , cytowany przez Plote 2004 , s.  135.
  27. (od) Hans von Zwehl , Erich von Falkenhayn, General der Infanterie: eine biographische Studie , Berlin, ES Mittler,1926, 341  s. ( LCCN  54049300 ) , s .  61.
  28. Fabuła 2004 , s.  135.
  29. Laparra i Hesja 2011 , s.  78.
  30. (De) Reichsarchiv , Der Weltkrieg 1914 bis 1918: Die militärischen Operationen zu Lände , tom.  4: Der Marne-Feldzug, Die Schlacht , Berlin, Ernst Siegfried Mittler und Sohn,1926, 576  s. ( czytaj online ) , s.  540.
  31. John N. Horne i Alan Kramer ( tłumacz  Hervé-Marie Benoît), 1914, niemieckie okrucieństwa  : prawda o zbrodniach wojennych we Francji i Belgii ["niemieckie okrucieństwa, 1914: historia zaprzeczania"], Paryż, Tallandier, coll. .  „Biblioteka Historii I Wojny Światowej”,2005( przedruk  2011), 640  s. ( ISBN  978-2-84734-826-2 , informacja BNF n O  FRBNF42521202 ).

Zobacz również

Bibliografia

Powiązane artykuły