Chullpa (lub chulpa ) jest wieża pogrzebowe w niektórych cywilizacji sprzed Inków . Większość jest zbudowana z adobe lub kamienia, dla postaci o wysokiej randze społecznej. W zależności od tego, gdzie został zbudowany i kultury, która go zbudowała, chullpa może mieć formę okrągłej, kwadratowej lub prostokątnej wieży.
Termin pierwotnie wyznaczony wyłącznie zabytki w Aymara kultury , która rozwinęła się na Altiplano południowego Peru i Boliwii , ale co za tym idzie dziś obejmuje ona wieże grobowe, które były rozpowszechniane dalej na północ w formach zmieniać się VII th wieku do XVI th wieku OGŁOSZENIE.
Termin chullpa jest nieobecny z hiszpańskich kronikach XVI TH i XVII -tego wieku. Po raz pierwszy pojawił się spod pióra francuskiego dyplomaty Eugène de Sartiges w 1834 roku, a następnie został przejęty przez amerykańskiego archeologa Ephraima George'a Squiera w 1877 roku.
Szesnaście lat później, w adnotacji do nowego wydania dzieł hiszpańskiego jezuity Bernabé Cobo , odkrywca i autor Marcos Jiménez de la Espada wskazuje, że poprawnym terminem dla przedhiszpańskich pomników grobowych nie jest wówczas używane, od czullpa , ale słowo aymara amaya-uta , które oznacza „dom zmarłego”. Jiménez nie proponuje pochodzenie słowa użytego w Jego zdaniem niewłaściwie, ale wyjaśnia, że wyznacza koszykarskie z ichu lub Totora które otacza zmumifikowane zwłoki .
Etymologia czullpy wydaje się wskazywać, że termin ten nie był używany ani w czasach przedinkaskich , ale później rozprzestrzenił się na oznaczenie zabytków ograniczonego obszaru geograficznego w języku ajmara. To znaczenie i prestiż struktur miejsca Sillustani wymusiłyby wówczas rozszerzenie tego słowa poza region jego pochodzenia.
Czulpy Aymara zostały zbudowane w okresie rozpoczynającym się pod koniec ery Tiahuanaco i kończącym się podbojem Imperium Inków , zarówno w późnym okresie pośrednim (1000-1450), jak i późnym horyzoncie (1450-1532). Nie typowe Tiahuanaco stylu ceramiki znaleziono wewnątrz grobów, a jeśli najstarsze chullpas w okolicy, te jeziora Poopó , którego historia sięga końca XIII th wieku The radiometryczne datowanie wskazuje na rozwój w środkowej strefie Tiahuanaco kulturę zwłaszcza od 1300 roku, czyli dwa wieki po upadku tej cywilizacji. Kwitnące wówczas kultury to Lupaca i Qolla , a tradycja ta trwała do końca okresu Inków .
Dla badacza Johna Hyslopa można wyróżnić dwie fazy budowy: „fazę altiplano”, od około 1100 do 1450 roku, charakteryzującą się okrągłymi i niskimi chullpami o raczej grubych ścianach oraz „fazę chucuito -inca”, od około 1450 do 1550 roku , z bardziej wyszukanymi pomnikami, zdobionymi rzeźbionymi niszami, czasem na planie kwadratu i bardziej charakterystycznymi dla elit.
Czulpy z najbardziej wysuniętych na północ obszarów Peru, o różnych kształtach, są według niektórych badaczy zjawiskiem całkowicie niezależnym od altiplano. Są one o wiele starsze, datowany na VII th wieku i spadek Recuay Kultury . Ogromna różnorodność ich kształtów i rozmiarów sugeruje, że na tym obszarze chullpy nie były zarezerwowane dla elit. Badacz William Isbell wysunął hipotezę, że budynki te mogły stanowić formę oporu wobec pojawienia się klasy rządzącej polegającej na ekspansji cywilizacji Huari .
Chullpy mają od 1,5 m do 8 m wysokości i są okrągłe lub prostokątne w planie. Większość jest zbudowana z adobe , ale kamień też nie jest rzadkością. Ich wymiary, kształt i styl są bardzo zróżnicowane. Ich rozmieszczenie przestrzenne jest również zmienne: niektóre zabytki są izolowane, podczas gdy inne stanowią istne nekropolie , mniej lub bardziej zbliżone do terenów zamieszkałych.
Większość chullp ma otwór skierowany w stronę wschodzącego słońca, prawdopodobnie związany z kultem słońca, ale są też takie, które otwierają się w innych kierunkach. Niektórzy badacze spekulowali, że może to być praca różnych grup etnicznych, prawdopodobnie mówiąca Puquina .
Najstarsze wieże grobowe, te w regionie Ancash , zwane przez rozszerzenie chullpas, mają kwadratowy plan i mają zarówno drzwi, jak i okno. Ich konstrukcja była zgodna z techniką znaną jako „ huanca y pachilla ”, która składa się z naprzemiennych warstw dużych kamieni i warstw płaskich kamyków. Znajdują się w nich liczne komory grobowe.
Chullpas utrzymują się we wszystkich środkowych Andach i Altiplano wokół Titicaca , ale kilka miejsc jest szczególnie znanych z koncentracji zabytków.
W Kulli Kulli, w boliwijskiej prowincji Aroma , 58 chullpas podzielono na trzy grupy. Inwentaryzacje z lat pięćdziesiątych XX wieku wspominają jeszcze więcej, ale niektóre zostały zniszczone przez systematyczne grabieże szabrowników oraz beztroskę lub bezsilność władz publicznych. Wszystko zorientowane na wschód, te chullpas pochodzą z końca XIII th wieku do początków XV -tego wieku: najstarsze są te z głównej strony, wyrównany w pewnej odległości od siebie. Jest to jedno z największych skupisk chullpas andyjskich, co sugeruje, że wokół tych zabytków rozwinęła się specyficzna lokalna tradycja.
W Sillustani , w peruwiańskiej prowincji Puno , chullpas są zgrupowane na półwyspie na jeziorze Umayo , około 4000 metrów nad poziomem morza, w głównej grupie i kilku mniejszych grupach nieco od siebie. Daty budowy obejmują kilka okresów kulturowych, ale większość pochodzi z Imperium Inków . Najbardziej imponująca konstrukcja, zwana chullpa del Lagarto (po hiszpańsku „chullpa jaszczurki”) ze względu na płaskorzeźbę przedstawiającą to zwierzę, które ją zdobi, ma kształt odwróconego ściętego stożka: górna część jest szersza niż podstawa , prawdopodobnie ze względów estetycznych, a nie architektonicznych.
Inne znaczące miejsca obejmują Caillama, w chilijskim regionie Arica i Parinacota , na kwadratowych płaszczyznach późnego interludium lub Ninamarca w peruwiańskim regionie Cuzco .