Upaya w sanskrytu i Pali (उपाय) środków: skutecznych środków , sposobu , celowe . Mahayana Buddyzm przywiązuje wielką wagę do Upaya Kausalja (lub Kaushalya: umiejętności कौशल्य), w chińskim fāngbiàn (方便), w tybetańskich thabs , która określa zdolność, opracowany w najwyższym punkcie między buddów i bodhisattwów , aby wybrać najlepszy sposób, aby prowadzić ludzi zgodnie z ich konkretnymi potrzebami i możliwościami w danym czasie. Dlatego Upaya staje się „zręcznym środkiem”, „odpowiednim środkiem” lub „środkiem ratunkowym” używanym przez istotę już przebudzoną i poruszoną współczuciem, aby prowadzić inne istoty na ścieżce Przebudzenia . To pojęcie zachęca do stosowania wielu różnych podejść do rozwoju duchowego i zniechęca do dogmatyzmu. Niemniej jednak może mu towarzyszyć hierarchia środków i był używany przez zwolenników mahāyāny, aby potwierdzić swoją wyższość nad hīnayāna .
Prajna mądrość Buddy, jest postrzeganie doskonałej pustki , absolutnej i nie Upaya sposób absolutny, określonej w odniesieniu do okoliczności, pomagając osiągnąć Prajna. W Bodhisambhāra , Nagardżuny wyraża wagę trzech cnót mądrości (Pradżnia), umiejętności w doborze środków (Upaya Kaushalya) i współczucie ( Karuna ), które są prezentowane odpowiednio jako matka, ojciec i córka bodhisattwy. Metafora matka-ojciec jest używana w buddyzmie tybetańskim , gdzie pradżnia jest związana z żeństwem, a upaja z męskością, na przykład w przedstawieniach bóstw w yab-yum .
Thomas Kasulis zaproponował zaklasyfikowanie upayi do sfery metapraksji, którą zdefiniował jako badanie natury i skuteczności praktyk religijnych.
Koncepcja upayi nie jest obca hīnayānie ; na przykład w Majjhima Nikaya można znaleźć porównanie między praktykami buddyjskimi a tratwami: są one upayami, czyli pozwoleniem na osiągnięcie prawdziwego celu, którym jest drugi brzeg (nirwana), a nie przedmiotami posiadającymi własną wartość. Lektura Abhidharmy pokazuje, że praktyka w starożytnym buddyzmie zawsze miała wielkie znaczenie i że zbawienie zależy od niej bardziej niż przestrzegania określonej prawdy filozoficznej.
Niemniej jednak w mahayanie (i jej gałęzi wadżrajany ) rozwinęła się koncepcja „zręcznych środków”. Umiejętność wyboru środków (upaya kauśalya) czasami staje się siódmą z cnót paramita . Koncepcja upayi jako środka zbawczego pojawia się po raz pierwszy w tekstach prajñāpāramitā , Dziesięciu Sutrze Ziemi, która przedstawia ścieżkę Bodhisattwy, a zwłaszcza Sutrze Lotosu . Co więcej, potrzebę dostosowania nauczania do specyfiki ucznia, aby było ono skuteczne, dostrzegają wszystkie systemy religijne lub ideologiczne, które dążą do założenia szkoły, w tym konfucjanizm . Dlatego też pojęcie upayi zostało łatwo zaakceptowane na obszarach ekspansji mahayany.
Zgodnie z analizą, jaką można przeprowadzić z Sutry Lotosu , upūya kaushalya to przede wszystkim zdolność Najwyższego Buddy ( dharmakai ) do tworzenia niezliczonych metod prowadzenia ku zbawieniu. Opierając się na fragmencie, w którym stwierdza się, że „tathagata, przebudzony przez tak długi czas, ma nieskończoną długość życia i zawsze istniał”, niektórzy uważają, że Gautama był przytomny od samego początku, a jego historyczna podróż, której kulminacją była nirwana w Bodh-Gaja, znajduje się w sama w sobie jest upayą, rodzajem edukacyjnej iluzji.
Najwyższa umiejętność wyboru środków jest również darem niebiańskich bodhisattwów, którzy znajdują się na ósmym i dziewiątym etapie ścieżki bodhisattwy opisanej w Sutrze Dziesięciu Ziem . Osiągnąwszy mądrość (prajñā) na szóstym etapie i pokonując różnicę między nirvāṇą a samsārą , w siódmym etapie uzyskali dar upāya kauśalya i posiadają w ósmym i dziewiątym etapie dharmiczne (dharmadhātujakāya) lub „celestialne” ciało, które pozwala im zapisywać w różnych formach w różnych miejscach. W Nauki Vimalakirti (Vimalakīrtinirdeśa sutry) bohater, laik, który stał się bodhisattwą, jest w stanie być „wszystkim dla wszystkich”. Ze względu na porządek postępu, niektórzy uważają, że upaya kauśalya jest wyższa od prajni.
Upāya jest skuteczną metodą, ale może obejmować koncepcje filozoficzne sprzeczne z tymi, które głosi doktryna buddyjska, lub też wywoływać niepokojące zachowanie ze strony buddysty, zwłaszcza jeśli jest to mnich . Sprzeczność między użyciem pozornie wadliwych środków a dążeniem do prawdy zostaje rozwiązana, zgodnie z myślą prajñāpāramita, która inspiruje Sutrę Lotosu i ogólnie mahayanę, poprzez ideę, że wszystkie partykularności są ostatecznie przekroczone w pustce absolutnej Dharmy . Tak więc błędna koncepcja, taka jak przedstawienie Buddy lub bodhisattwy jako opiekuńczego boga i cudotwórcy, jest prowizoryczną prawdą, a nie błędem; duchowy postęp ucznia umożliwi mu wymianę go na bardziej poprawną wizję. Nauczanie Wimalakirti wyraził opinię, że dharma jako doktryna nie jest bezpiecznym schronieniem dla wszystkich istot nie cierpią na te same problemy, a my ryzykować ból zamiast leczyć, jeśli mamy ignorować.
Ta koncepcja tymczasowej prawdy jest czasami używana do usprawiedliwienia ekscentrycznego lub nawet szokującego zachowania. Możemy przytoczyć akty przemocy niektórych nauczycieli Zen w stosunku do swoich uczniów, aby doprowadzić ich do przebudzenia, lub zachowanie fantazyjnych lub wprowadzonych w błąd mnichów według powszechnych kryteriów, znanych w prądach Zen (słynny mnich z workiem płótna , wzór laughing Buddha ) lub Wadżrajana (przypadek pewnej tulku jak Chogyam Trungpę Rinpocze , który trafił na czołówki gazet w Stanach Zjednoczonych).
To pojęcie tymczasowej prawdy, odpowiadającej różnym sytuacjom lub poziomom rozwoju duchowego, jest w Sutrze Lotosu wyraźnie związane z pragnieniem przedstawienia mahāyāny jako nauczania wyższego poziomu niż hīnayāna. Według mahajanistów kanon palijski nie jest pozbawiony wartości, ale zawiera prowizoryczną naukę, bardziej oddaloną od absolutnej mądrości niż teksty ich własnego nurtu .
Jeśli pojęcie upaya może mieć ogólne znaczenie „dostosowanych środków” bez dalszej precyzji, to jego treść jest czasami definiowana precyzyjnie jako zbiór praktyk lub zdolności; na przykład :