Proton (rakieta)

Proton
Uruchomienie modułu Zvezda (1998)
Uruchomienie modułu Zvezda (1998)
Ogólne dane
Ojczyźnie Związek Radziecki Rosja
Budowniczy Khrunichev
Pierwszy lot 1965
Uruchomienia (awarie) 416/47 (wrzesień 2017)
Wysokość 57 m
Średnica 4,1 m
Masa startowa 690 t
Piętro (y) 4
Take-off pchnięciem 1060 t
Uruchom bazy Bajkonur
Opisana wersja Proton-M Briz-M
Inne wersje Proton-M Block-DM-03
Ładowność
Niska orbita 21 000 kg
Transfer geostacjonarny (GTO) 3200 kg
Motoryzacja
Ergols Nadtlenek azotu / UDMH
1 st floor 6 silników RD-276
2 e piętro 3 silniki RD-0210 i jeden RD-0211
3 e podłoga 1 silnik RD-0213
4 e podłoga 1 silnik RD-58M RP-1 / LOX
Misje
Satelita telekomunikacyjny Średniej
orbicie
Sonda kosmiczna

Proton rakieta (Протон) (początkowo UR-500 ) jest rosyjski ciężki wyrzutnia zdolny do umieszczenia ładowność 22 ton na niską orbitę i ponad cztery tony na orbicie geostacjonarnej . Opracowana na początku lat 60. pierwsza udana strzelanina miała miejsce w 1965 roku . Od momentu powstania wystrzelono 409 protonów, a rakieta ta pozostaje dziś główną rosyjską ciężką wyrzutnią.

We wczesnych latach sześćdziesiątych Vladimir Tchelomei zaprojektował UR-500, gigantyczny międzykontynentalny pocisk balistyczny zdolny do przenoszenia głowicy nuklearnej o mocy 100  megaton na odległość ponad 12 000  km . Rakieta została szybko porzucona do celów wojskowych i została przekształcona z powrotem w wyrzutnię kosmiczną dla radzieckiego załogowego programu księżycowego . Po długiej serii awarii w latach 1967-1970 Proton stał się oficjalną wyrzutnią międzyplanetarnych sond kosmicznych i sowieckich satelitów umieszczonych na orbicie geostacjonarnej . Rakieta Proton umieszcza również na orbicie moduły stacji kosmicznych Salut i Mir , a także rosyjskie komponenty międzynarodowej stacji kosmicznej . Od 1995 roku rosyjska wyrzutnia jest sprzedawana przez rosyjsko-amerykańską spółkę joint venture ILS i jest głównym konkurentem europejskiej rakiety nośnej Ariane 5 na rynku satelitów telekomunikacyjnych zarządzanych przez prywatnych operatorów.

Rakieta Proton jest wystrzeliwana wyłącznie z bazy startowej Bajkonur . Dostępnych jest kilka konfiguracji: w najczęściej używanej wersji Proton-M / Briz-M ma cztery stopnie o jednakowej średnicy 4,15 metra (7,4  m na poziomie pierwszego stopnia), ma 57 metrów wysokości i waży około 700 ton . Pierwsze trzy stopnie do napędu wykorzystują mieszaninę asymetrycznej dimetylohydrazyny (UDMH) i nadtlenku azotu . Te miotające można przechowywać, w przeciwieństwie do innych paliw, co było decydującą zaletą, gdy uważano go za międzykontynentalny pocisk balistyczny. Jego moskiewski producent GKNPZ Khrunitchev zainicjował rozwój nowej rodziny wyrzutni Angara  ; w 2010 roku powinno to zastąpić protony, które mają tę szczególną wadę, że stosują propelenty, które są zbyt toksyczne zgodnie z obecnie obowiązującymi normami. W 2016 roku zapowiadane są dwa słabsze warianty dwustopniowe (od 3,5 do 5 ton na orbicie transferowej).

Historyczny

W czerwiec 2018, ogłaszamy zakończenie produkcji w 2021 roku.

Wyrzutnia Proton i księżycowy program kosmiczny

W Kwiecień 1962, Astronautycznego budowniczych, a także główny radziecki decydenci spotykają się w Pitsunda w miejscowości przywódca Związku Radzieckiego , Nikita Chruszczow , aby zdefiniować sowieckiej strategii kosmicznej. Do tej pory ZSRR utrzymywał przewagę nad Stanami Zjednoczonymi w wyścigu kosmicznym dzięki sukcesowi projektów Siergieja Korolewa (Sputnik…). Podczas gdy ten ostatni chce zachować monopol w programie kosmicznym, jego główny rywal Vladimir Tchelomeï dostaje zielone światło, aby opracować projekt, który bezpośrednio konkuruje z osiągnięciami Korolewa: Tchelomei był w stanie ominąć Chruszczowa i pogodzić wojsko z super projektem. - międzykontynentalny pocisk balistyczny zdolny do przenoszenia głowicy nuklearnej o mocy 100  megaton na odległość ponad 12 000  km . Pocisk nazwany UR500 został później przemianowany na Proton. Nowa wyrzutnia jest wybrana między innymi do wystrzelenia załogowego statku kosmicznego wykonującego misję okołoksiężycową.

Pod koniec 1964 r. Radzieccy przywódcy, którzy nie wierzyli w sukces programu Apollo, w obliczu postępów Amerykanów postanowili z kolei wyruszyć w wyścig na Księżyc i powierzyli Korolewowi wykonanie tego. program. Projekt misji okołoksiężycowej Tchelomeï jest nadal utrzymywany, ponieważ jest to prestiżowa operacja zaplanowana na maj lubPaździernik 1967które są dwiema symbolicznymi datami w Związku Radzieckim, ponieważ ten rok był powiązany z pięćdziesiątą rocznicą Rewolucji Październikowej . Program ten powinien umożliwić zdobywanie punktów opinii międzynarodowej w oczekiwaniu na prawdziwe lądowanie na Księżycu. Ale Czelomei, który stracił swoje główne poparcie po upadku Chruszczowa zastąpionego przez Leonida Breżniewa , ma trudności, ponieważ statek LK1 oczywiście nie będzie w stanie być gotowy na ustalony termin. Z drugiej strony wyrzutnia UR-500 znakomicie odniosła sukces w pierwszym teście i Korolew proponuje władzom powiązanie nowej wyrzutni, która może umieścić 20 ton na niskiej orbicie, ze statkiem opracowanym przez jego biura projektowe. Ale koniecWrzesień 1967rakieta Proton nie wystrzeliwuje pierwszego sfinalizowanego, ale bezzałogowego statku kosmicznego 7K-L1, co oznacza koniec terminu wyznaczonego przez radzieckie kierownictwo. Plik22 listopada, program uruchamiający ponownie zawiódł. Następny lot7 lutego 1968, umieszcza statek, który został ochrzczony Zond 4  (in), na bardzo eliptycznej orbicie symulującej księżycową trajektorię.

Charakterystyka techniczna

Wersje

Od czasu jego pojawienia się kilka wersji programu uruchamiającego następowało po sobie:

Główne cechy

Pierwsze trzy stopnie wyrzutni w standardowej wersji 2014 mają wspólne cechy:

Pierwsze piętro

Pierwszy etap składa się z centralnego zbiornika zawierającego nadtlenek azotu o długości 21,8 metra i średnicy 4,15 metra. Jest zbudowany ze stopu aluminium . Jest zwieńczony kratownicą z aluminiowych belek, która zapewnia połączenie z drugim stopniem i umożliwia przejście gazów spalinowych przy zapalaniu silników drugiego stopnia; w rzeczywistości w rosyjskich rakietach silniki górnego stopnia są zapalane przed oddzieleniem od dolnego stopnia, aby uniknąć jakiejkolwiek fazy lotu bezwładnościowego . Jest flankowany przez 6 modułów o długości 19,5  mi średnicy 1,6  m , które są połączone ze zbiornikiem centralnym na podstawie startowej i każdy zawiera zbiornik UDMH i silnik rakietowy typu RD-276 . RD-276 to wysokowydajny silnik o ciągu 1588 kN na ziemi (wersja 114D3 z 1986 r.), Wykorzystujący spalanie etapowe: gazy wytwarzane przez generator gazu, który napędza turbopompę, są ponownie wtryskiwane do komory spalania . Zespół ma masę 450 ton (30,6 tony puste). Ciąg 6 silników można regulować ze stopniem swobody w zakresie 7,5 ° dzięki siłownikowi hydraulicznemu. Silniki obracają się w płaszczyźnie stycznej do obwodu silnika. Ponadto system kontroli położenia, aby obrócić rakietę, może również modyfikować stosunek mieszanki paliwo / utleniacz w danym silniku poprzez zmniejszenie ilości paliwa wtryskiwanego do komory spalania, co zmniejsza ciąg silnika. Wizualnie powoduje to uwolnienie chmury brązowego / pomarańczowego gazu.

Drugie piętro

Drugi etap, długi 17,5  m dla średnicy 4,1 m , waży 172,1 tony przy wadze własnej  11,7 tony. Składa się z dwóch zbiorników umieszczonych jeden nad drugim i jest napędzany 3 silnikami RD-0210 i RD-0211. Ten ostatni to RD-210 wyposażony w generator gazu, który napędza 4 turbiny i utrzymuje zbiorniki pod ciśnieniem. Czas palenia wynosi 210-230 sekund. Podobnie jak pierwsze piętro, drugie piętro jest zwieńczone kratownicą do przepuszczania silnika gazowego 3 e, gdy jest on włączony.

Trzecie piętro

Trzeci etap o długości 4,11  m i średnicy 4,1 m waży 50,7 tony przy masie własnej  4,2 tony. Składa się z dwóch zbiorników umieszczonych jeden nad drugim i jest napędzany 1 silnikiem RD-0213 o ciągu 583 kN. Silnik typu RD-0212 o sile 31 kN umożliwia kontrolę orientacji.

Czwarte piętro

Proton rakieta w najnowszej wersji stosowanego do 4 -tego  piętra z 2 następujących modeli:

Średnie i lekkie wersje 2016

Dwie wersje ogłoszone w 2016 roku, które nie zawierają drugiego stopnia wyrzutni w wersji standardowej, mają również następujące cechy:

Przebieg akcji strzeleckiej

Elementy wyrzutni Proton są budowane w zakładzie Krunichev w Moskwie . Następnie transportowane są koleją do bazy startowej Bajkonur w Kazachstanie, która od pierwszego startu rakiety pozostaje jedyną bazą startową wyposażoną w instalacje przystosowane do Protonu. Czynności montażowe i przygotowawcze odbywają się w strefie 92. Pierwsze trzy kondygnacje są montowane w pozycji poziomej w budynku 92-1, który jest wystarczająco duży, aby umożliwić równoległy montaż 4 protonów. Ładunek The nasadki i 4 p  stopnia (jeśli to konieczne) są testowane na ich części, montowane i napełniane propelenta w specjalnym zbiorniku, który zazwyczaj jest 92A-50. Dwa podzespoły są połączone w budynku 92-1. Następnie wyrzutnia jest podnoszona i umieszczana poziomo na dużym płaskim samochodzie w celu transportu koleją na platformę startową.

Bajkonur ma dwa oddzielne miejsca do wystrzeliwania Protonów: budowana od początku strefa 81 ma dwie platformy startowe, z których jedna nie była używana od końca 2004 roku, ponieważ nie została dostosowana do nowej wersji. został zbudowany w latach siedemdziesiątych XX wieku; zawiera również dwie platformy startowe, z których tylko jedna działa do dziś. Wyrzutnia jest przewożona wagonem transportowym na platformę startową około 5 dni przed startem. Tam zintegrowany z punktem ostrzału system napinania przechyla pod kątem 90 ° zarówno podwozie wagonu, jak i rakietę, ustawiając ją pionowo. Wyrzutnia, która następnie spoczywa na 6 wspornikach, jest odłączana od systemu transportowego, który jest opuszczany. Zbliża się wieża serwisowa zamontowana na szynach i otacza Protona, aby umożliwić końcowe operacje kontrolne i napełnianie zbiorników. Pięć do sześciu godzin przed wodowaniem wieża serwisowa znajdowała się około 340 metrów od platformy startowej. W ciągu pierwszych 45 sekund po starcie nie można wyłączyć silników wyrzutni: celem jest zapobieżenie wybuchowi wyrzutni nad wyrzutnią i ogolenie jej.

Kariera operacyjna

Proton w porównaniu do ...
Ładowność
Wyrzutnia Masa Wysokość Niska
orbita
GTO Orbit
Proton-M / Briz-M 713 t 58,2 m 22 godz 6 godz
Długi spacer 5 867 t 57 m 23 godz 13 godz
Ariane 5 ECA 777 t 53 m 21 godz 10,5 t
Atlas V 551 587 t 62 m 18,5 t 8,7 t
Delta IV Heavy 733 t 71 m 29 godz 14,2 t
Falcon 9 FT 549 t 70 m 23 godz 8,3 t
H-IIB 531 t 56,6 m 19 godz 8 godz

Z ponad 400 strzałami (2015) Proton jest najczęściej używaną ciężką wyrzutnią na świecie. Po zakończeniu serii błędnych startów w latach 1967-1970 Proton stał się oficjalną wyrzutnią międzyplanetarnych sond kosmicznych i sowieckich satelitów umieszczonych na orbicie geostacjonarnej ( Ekran , Gorizont ). Rakieta Proton jest również używana do umieszczania na orbicie modułów stacji kosmicznych Salut i Mir, a także rosyjskich komponentów Międzynarodowej Stacji Kosmicznej . Od 1995 roku rosyjska wyrzutnia jest sprzedawana przez rosyjsko-amerykańską spółkę joint venture ILS i jest głównym konkurentem europejskiej rakiety nośnej Ariane 5 na rynku satelitów telekomunikacyjnych zarządzanych przez prywatnych operatorów.

Zawieszenie 2007 r. Uruchamia

Plik 6 września 2007, Kazachstanu zawiesza rosyjska rakieta Proton motorówki z kosmodromu Bajkonur , po upadku na kazachskim terytorium jednego z tych wyrzutni niosących japońskiego satelitę komunikacyjnego JCSat 11  ( fr ) . Plik28 stycznia 2008rakieta zostaje wznowiona do użytku wraz z wystrzeleniem satelity telekomunikacyjnego Express-AM33.

Awaria 15 marca 2008 r

Plik 15 marca 2008The 334 th  Proton rakieta rozpoczęła odLipiec 1965 nie umieszcza satelity AMC-14 na dobrej orbicie ze względu na awarię czwartego stopnia Briz-M.

Awaria z 5 grudnia 2010 r

Plik 5 grudnia 2010, wystrzelenie rakiety Proton prowadzi do nowej awarii, 3 rosyjskie satelity systemu GLONASS rozbijają się u wybrzeży Hawajów. Wypadek spowodowany był błędem proceduralnym podczas napełniania zbiorników 4 th  podłogowych. Ten lot zainaugurował nową wersję Block DM (DM-03); ta wersja ma większe zbiorniki; operatorzy w miejscu startu zatankowali paliwo, stosując te same zasady (procent napełnienia), jak w przypadku poprzednich lotów, z dodatkowym obciążeniem; wyrzutnia, która nie miała możliwości wystrzelenia dodatkowej masy, stopniowo odchylała się od zaplanowanej trajektorii i nie umieściła ładunku na orbicie.

Niepowodzenie 18 sierpnia 2011

Plik 18 sierpnia 2011Rosyjski satelita komunikacyjny Express-AM4 zostaje wysłany na niewłaściwą orbitę (660 x 20 300  km z nachyleniem 51 °) po awarii 3 e  piętra Briz-M . Po kilku dniach poszukiwań satelita zostaje zlokalizowany. Inżynierom firmy Astrium , producenta satelity, udało się odzyskać kontrolę i zademonstrować jego sprawność, ale paliwo dostępne na pokładzie satelity nie pozwoliło na umieszczenie go na orbicie geostacjonarnej . Po rozważeniu różnych scenariuszy i odrzuceniu propozycji odkupienia satelity w celu zapewnienia połączeń między zespołami naukowców zainstalowanymi na Antarktydzie , władze rosyjskie, biorąc pod uwagę, że satelita został uszkodzony przez wielokrotne przekraczanie pasów radiacyjnych, postanawiają go desorbować. W dniu dzisiejszym uderzył w Ocean Spokojny25 marca 2012.

Niepowodzenie 6 sierpnia 2012 r

To kolejna awaria górnego stopnia Briz-M, czwarta od sześciu lat, której spalanie trwało tylko 7  s zamiast planowanego 1085, pozostawiając ładunek składający się z Telkom-3 dla Indonezji i Express-MD2 dla Rosji, na orbicie 266 × 5015  km .

Tworzona jest komisja śledcza i loty zawieszane do czasu postawienia diagnozy.

Pomyślne wznowienie lotów następuje w dniu 3 listopada.

Ale dla rosyjskiej wyrzutni to trzecia awaria w osiemnastu lotach, podważająca zaufanie niektórych operatorów, począwszy od EchoStar Corporation, która znacznie łatwiej powierza swoje satelity firmie ILS , która jest tańsza od europejskiej firmy Arianespace . Operator ten podpisze również wieloletnią umowę na wystrzelenie kilku satelitów z Gujańskiego Centrum Kosmicznego w rlistopad 2012.

Awaria z 8 grudnia 2012 r

To kolejna awaria górnego stopnia Briz-M, piąta od sześciu lat destabilizująca ILS , firmę zarządzającą Protonem, której spalanie trwało cztery minuty krócej niż oczekiwano, pozostawiając ładunek składający się z Yamal-402, Spacebus 4000C3 , w błędnym geostacjonarna orbita transferowa .

Ale wkrótce potem 15 stycznia 2013Podczas uruchomienia trzech Kosmos satelitów wojskowych przez Rockot wyrzutni z Plesetsk Bajkonur , Briz-KM górny próg wyrzutni pozostał na orbicie, w przeciwieństwie do tego, co było spodziewać, nowy usterki, które mogą mieć silny wpływ na harmonogram Startuje Proton i Rockot, co powoduje przesunięcie planowanych startów o kilka miesięcy.

Awaria z 2 lipca 2013 r

Plik 2 lipca 2013, rakieta Proton-M z górnym stopniem Bloc DM-03 została wystrzelona z platformy startowej 24 stanowiska startowego 81 na kosmodromie Bajkonur. Ładunek składa się z trzech satelitów na rosyjski system nawigacji satelitarnej GLONASS . Kilka sekund po opuszczeniu ziemi rzucający zaczyna odchylać się od swojej pionowej trajektorii, a następnie kilka sekund później nurkuje w kierunku ziemi. Rakieta pod wpływem ciśnienia aerodynamicznego zaczyna się rozpadać i traci swój górny stopień oraz ładowność. Następnie rozbija się 32 sekundy po opuszczeniu ziemi około 1 - 2  km od miejsca startu, nie powodując żadnych strat. Silniki pierwszego etapu pracowały do ​​końca: aby rakieta oddalić się jak najdalej od wyrzutni, kontrola naziemna nie mogła zatrzymać silników w pierwszej fazie lotu. To pierwszy przypadek od ponad 20 lat, kiedy rosyjska wyrzutnia rozbił się krótko po starcie. Awarie miotacza, które miały miejsce w ostatnich latach, dotyczyły wyższego stopnia; ostatnia awaria podobna do tej, to znaczy związana z działaniem pierwszego etapu, sięga roku2 kwietnia 1969. Koszt tej awarii szacuje się na 100 milionów dolarów w przypadku wyrzutni i 200 milionów dolarów w przypadku satelitów. W4 lipcadzięki telemetrii dokonano kilku obserwacji  :

Plik 9 lipcabadania przeprowadzone we wraku wyrzutni wykazały, że kilka czujników przyspieszenia kątowego zostało zamontowanych do góry nogami. System kontroli położenia wyrzutni zareagował podczas startu na błędne sygnały wyjaśniające ostateczną utratę rakiety.

Awaria z 16 maja 2015 r

Plik 16 maja 2015, rakieta Proton-M startuje z wyrzutni 39 kosmodromu Bajkonur , przenosząc meksykańskiego satelitę telekomunikacyjnego MexSat-1 ( Centenario ). Pierwsze dwa stopnie programu uruchamiającego działają normalnie w oparciu o otrzymane dane telemetryczne. W 490 sekund po starcie wyrzutnia doznała awarii trzeciego stopnia. Ten ostatni wraz z satelitą rozbił się w północno-wschodnich Chinach, nie powodując żadnych ofiar. Ta porażka prowadzi do przesunięcia startów planowanych na najbliższe dwa miesiące.

Historia lotów

Liczba lotów rocznie

2.5 5 7.5 10 12.5 15 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020


 Niepowodzenie    Częściowa awaria   Sukces   Zaplanowany

Uwagi i odniesienia

Uwagi

  1. . W większości wyrzutni górny stopień jest odpalany dopiero po rozdzieleniu obu stopni. Podczas fazy separacji rakieta nie jest już przyspieszana (znajduje się w swobodnym spadku), a paliwa nie są już dociskane do ścian przez siły przyspieszenia. Przed zapaleniem silników górnego stopnia zapalane są małe silniki rakietowe ( rakiety osadcze ) w celu przywrócenia stopnia przyspieszenia, które umożliwia przepływ paliwa do rur i zapobiega awariom w zasilaniu głównych silników odrzutowych.

Bibliografia

  1. (ru) "  Дмитрий Рогозин: Россия откажется от устаревших экспериментов на МКС  " , w Sputniku ,22 czerwca 2018 r(dostęp 21 lipca 2018 ) .
  2. Pierre Baland s.  119-124
  3. Pierre Baland s.  188-194
  4. Pierre Baland s.  224-261
  5. Stefan Barensky, „  Aby wydłużyć proton, ILS go skróci  ” , Aerospatium ,13 września 2016 r
  6. (w) „  Proton - 1 i 2 etap  ” THEY (dostęp: 16 września 2014 )
  7. (w) „  Proton - 3rd course  ” THEY (dostęp 7 grudnia 2010 )
  8. (en) Anatoly Zak, „  Centers: Baikonur: Proton facilities  ” , russianspaceweb (dostęp 11 grudnia 2010 )
  9. (w) Patric Blau, „  Long March 5 Launch Vehicle  ” (dostęp 3 listopada 2016 )
  10. (w) Patric Blau, „  Proton-M / Briz-M - Launch Vehicle  ” (dostęp 3 listopada 2016 )
  11. (w) Patric Blau, „  Falcon 9 FT (Falcon 9 v1.2)  ” (dostęp 3 listopada 2016 )
  12. (w) Patric Blau, „  Delta IV Heavy - RS-68A Upgrade  ” (dostęp 3 listopada 2016 )
  13. (w) Patric Blau, „  Atlas V 551  ” (dostęp 3 listopada 2016 )
  14. (w) Patric Blau, „  Ariane 5 ECA  ” (dostęp 3 listopada 2016 )
  15. (w) Patric Blau, „  H-IIB Launch Vehicle  ” (dostęp 3 listopada 2016 )
  16. Upadek rosyjskiej rakiety Proton: Kazachstan wstrzymuje starty - informacje RTL, 6 września 2007 r
  17. powietrza i Kosmos , n O  21101 st lutego 2008
  18. protonowej udało ponownie w dniu 15 marca , w Air et Kosmos , n O  2117, 21 marca 2008
  19. (en) Trzy rosyjskie satelity rozbijają się u wybrzeży Hawajów , Le Monde , 5 grudnia 2010.
  20. (w) STEPHEN CLARK, "  Rosja oczyszcza Protona z lotu podsumowującego w grudniu  " , lot kosmiczny,10 grudnia 2010
  21. (w) Personel Space.com, „  Fiery Death of Wayward Russian Satellite Mourned by Company  ” na space.com ,27 marca 2012(dostęp 14 września 2020 ) .
  22. (w) Anatoly Żak, „  Ekspress-AM4 launch failure  ” , russianspaceweb, 16 kwietnia 2012
  23. Christian Lardier, „Suspended Proton lotnicze”, w Air & Cosmos , n o  2323, 24 sierpnia 2012
  24. Proton-M / Loutch-5B + Yamal-300K wystrzelony na Space Conquest Forum
  25. Michel Cabirol, „Space: Arianespace uzyskuje kontrakt od lojalnego klienta Proton”, La Tribune , 26 listopada 2012, online na www.latribune.fr
  26. Stefan Barensky, "Nowa awaria, która destabilizuje ILS", w Air & Cosmos , n o  2339, 14 grudnia 2012
  27. Rosja: niepowodzenie umieszczenia rosyjskiego satelity komunikacyjnego na orbicie, Romandie, 9 grudnia 2012, online na www.romandie.com
  28. Rémy Decourt, New dysfunction of the Briz-KM floor, w Futura-Sciences , 22 stycznia 2013, online na stronie www.futura-sciences.com
  29. (w) [wideo] Więcej filmów o niepowodzeniu startu rosyjskiego Protonu M i eksplozji z trzema satelitami GLONASS na YouTube
  30. (w) [wideo] Film o eksplozji rakiety Proton M od zespołu Astrium, 2 lipca 2013 na YouTube
  31. (w) Anatoly Żak, "  Crash Fire sheer Russia's Proton crash with a trio of navigation satellites  " , russianspaceweb,2 lipca 2013
  32. „Rosyjska rakieta z trzema satelitami eksploduje podczas startu”, w Le Monde , 2 lipca 2013 r., Rosyjska rakieta z trzema satelitami eksploduje podczas startu .
  33. (w) Anatoly Zak, "  Russian 's Proton crash with a trio of navigation satellites  " , russianspaceweb,4 lipca 2013
  34. Stefan Barensky, „  Kolejna awaria Protonu z satelitą Airbusa dla Rosji  ” , Air & Cosmos, 16 maja 2014

Zobacz też

Źródła i bibliografia

Powiązane artykuły

Link zewnętrzny