Ludy morza

Ludy morza
N35
G1		 N25
X1Z1Z1Z1		 N35
G40		 M17 M17 Aa15
D36		 N35A N36
N21
nȝ ḫȝt.wn pȝ ym

Że starożytni Egipcjanie nazwie „  ludzie morza  ” (bardziej dosłownie ludzie z zagranicy Morza , w starożytnych egipskich  : nȝ ḫȝt.wn pȝ ym ) grupy różnych ludzi, którzy przybyli przez morze do ataku co najmniej dwukrotnie, ale bez sukces, obszar delty Nilu , Panowanie Merenptah i Ramzesa  III , pod koniec XIII th  wieku i początku XII th  wieku pne, na koniec epoki brązu niedawno (okres nowego Państwa ).

Wśród nich zidentyfikowano m.in. Lukków ( Likijczyków  ?), Pelesetów ( Filistynów  ?), Shardanów i Szekleszów . Niektóre z tych ludów są obecne w tekstach z regionów położonych dalej na północ , na wybrzeżach południowej Anatolii i Lewantu , gdzie podkopują królestwa zdominowane przez Hetytów i biorą udział w ich upadku. Niektórzy z nich osiedlili się następnie na Bliskim Wschodzie, a najbardziej znani byli Filistyni.

Jest to więc najwyraźniej kwestia ruchów migracyjnych na dużą skalę, którym bez wątpienia można przypisać liczne zniszczenia zaobserwowane w kilku miejscach przybrzeżnych we wschodniej części Morza Śródziemnego w tym okresie. Zjawisko to ma miejsce w dynamice prowadzącej do upadku królestw dominujących na Bliskim Wschodzie i we wschodniej części Morza Śródziemnego pod koniec niedawnej epoki brązu, w której zdaje się odgrywać decydującą rolę. Ze względu na skąpą i często trudną do interpretacji dokumentację tekstową, jej modalności i przyczyny są nadal bardzo słabo poznane: pochodzenie ludów morza i przyczyny ich wysiedlenia są niejasne, a ich istnienie jako zbiorowości wydaje się nie mieć był zrównoważony.

Pochodzenie ekspresji

Wyrażenie „ludzie morza” znajduje swoje źródło w tekście opublikowanym w 1855 roku przez egiptolog Emmanuel de Rouge w jego opisie szczątków drugiego pylonu świątyni w Medinet Habu . Pisze on: „Od dawna porównujemy te Kefy, z całym prawdopodobieństwem, z Kaftorym z Biblii , któremu Gesenius , wraz z większością tłumaczy, przypisuje jako swoją rezydencję wyspy Krety lub Cypr . Mieszkańcy wyspy Cypr z konieczności musieli stanąć po jednej ze stron w tej wojnie; być może Kefas byli wtedy sojusznikami Egiptu. W każdym razie nasza inskrypcja nie podaje nazw tych ludów, które przybyły z wysp Morza Śródziemnego. Champollion zwrócił uwagę, że T'akkaris (których nazywa Fekkaros […]) i Schartanas można było rozpoznać na wrogich statkach po unikalnych fryzurach. Ponadto w tarczach podbitych ludów Schartany i Touiraschowie noszą oznaczenie ludów morskich, dlatego jest prawdopodobne, że należą do tych ludów, pochodzących z wysp lub wybrzeży Archipelagu. Rabous są nadal rozpoznawalni wśród więźniów. "

Gaston Maspero , następca Emmanuela de Rougé w College de France , spopularyzował określenie „ludy morza” i wiązał z nim teorię ich migracji. Maspero wspomniał tę hipotezę w 1873 roku w Critical Review of History and Literature, a następnie rozwinął ją w 1895 roku w jego Ancient History of the Peoples of the Classical Orient .

Sytuacja przed atakami

Źródła egipskie wprost wspominające o atakach ludów morza to inskrypcje z czasów panowania Merenptaha i Ramzesa  III , które można uznać za okresy najsilniejszej manifestacji tych grup ludności, jeśli dodamy do tego świadectwa tekstów. współczesny Ugarit , pochodzący z czasów panowania Ammurapi oraz fakt, że zniszczenie udokumentowanych stanowisk archeologicznych z Lewantu są moŜliwy do oznaczenia datą do XII th  wieku.

W poprzednich źródłach można jednak znaleźć świadectwa kilku przyszłych ludów morza, pozwalające na lepszą interpretację zjawiska i ujęcie jego gwałtowności w odpowiedniej perspektywie.

Kontekst geopolityczny: wschodnia część Morza Śródziemnego pod koniec późnej epoki brązu

Wschodnia część Morza Śródziemnego to świat, w którym stosunki międzyregionalne są coraz bardziej aktywne, a dobrze znany z archiwów dyplomatycznych odkopanych w Amarnie w Egipcie , efemerycznej stolicy Echnaton , po te z Boğazkale w Turcji, gdzie znajdują się ruiny starożytna stolica Hetytów, Hattusa , i wreszcie do tekstów dyplomatycznych i handlowych Ras Shamra w Syrii , starożytnym porcie Ugarit .

W XIV th  wieku i XIII -tego  wieku, kilka główne siły polityczne są na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Na południu i południowym wschodzie, Nowe Imperium Egipskie ustanowiło swoje panowanie nad południową częścią Lewantu (księstwa Kanaanu , miasta portowe Byblos , Tyr i Sydon ). Na północy zmierzył się z innymi wielkimi mocarstwami, Hetytami , którzy dominują w dużej części Anatolii i są władcami kilku królestw na północy Lewantu ( Ugarit , Amurru , Qadech , Aleppo , itd.). Pomiędzy dwiema strefami wpływów wyspa Cypr , której przynajmniej część jest zdominowana przez królestwo Alashiya , pozostaje niezależna i zajmuje ważne miejsce na międzynarodowym koncercie ze względu na swoje ważne zasoby miedzi .

Hetyci rozszerzyli również swoje wpływy na zachód Anatolii w kierunku Morza Egejskiego , podbijając ziemie Arzawy i kilka innych sąsiednich regionów. Te zachodnie terytoria okazały się szczególnie trudne do kontrolowania, nieustannie przemierzał je wiatr buntu. Czasami jest to podsycane przez inne potężne królestwo, o którym źródła hetyckie wspominają na wschodnim wybrzeżu Morza Egejskiego, Ahhiyawa . Jest powszechnie utożsamiany z siłą polityczną dominującą w Grecji mykeńskiej , być może skoncentrowaną na Mykenach , ale pozostaje to niepewne ze względu na brak źródeł argumentujących za taką interpretacją w samej Grecji.

Stosunki morskie i piractwo przed okresem ludów morza

Jeśli jeszcze nie podróżowano, jak to może być kilka wieków później po rozwoju fenickich i greckich sieci handlu morskiego, wschodnia część Morza Śródziemnego doświadczyła w późnej epoce brązu względnego rozkwitu w stosunkach morskich w następstwie rozwoju kilku regionów graniczy z nim, zaczynając od egejskiego świata Minojczyków i Mykeńczyków, który staje się ważniejszym partnerem Egiptu , Anatolii i Bliskiego Wschodu . O tym rozwoju świadczą produkty krążące między tymi regionami, odkryte podczas wykopalisk archeologicznych, a także odkrycie wraku Uluburun , u wybrzeży Licji ( dzisiejsza południowa Turcja ), w którym znajdowały się obiekty z Cypru (miedź), Lewantu , Egiptu, Kreta i Grecja kontynentalna . Uzupełnia współczesne źródła pisane klinowe , w szczególności te z portu Ugarit , które dostarczają informacji o handlu morskim w Lewancie.

W tym samym czasie, co te regularne obwody wymiany, rozwijają się praktyki piractwa. Są one szczególnie świadczy liter korespondencji dyplomatycznej z Echnatona znaleźć w Amarna , gdzie król Alashiya (Cypr) odpowiedział na oskarżenia o współudział faraona z piratami:

„Dlaczego mój brat mówi do mnie w ten sposób: ‚Czy mój brat o tym nie wie? Jeśli o mnie chodzi, nic takiego nie zrobiłem! W rzeczywistości ludzie z Lukki co roku przejmują wsie w moim kraju. Mój bracie, mówisz mi tak: „Mężczyźni z twojego kraju byli z nimi”. Mój bracie, ja sam nie wiem, czy byli z nimi. Gdyby byli mężczyźni z mojego kraju, odeślij ich, a zrobię, co uznam za stosowne. "

- EA 38, l. 7-18.

Osoby odpowiedzialne za te czyny są wyznaczone przez króla Alashiya jako Lukkas zatem mieszkańców Licji , w południowo-zachodniej Anatolii. Wyraźnie są w stanie przeprowadzać najazdy na Cypr , ale także na Egipt i jego podległe tereny na południu Lewantu . Niemniej jednak zauważymy niejasność, która pozostaje, ponieważ król egipski twierdzi (słusznie?), że Cypryjczycy uczestniczą w tych najazdach. W każdym razie, od połowy XIV -tego  wieku, jeden z ludzi przyszłości morza wyróżnia się na miejscu, które zniszczyły się półtora wieku później tych grup. Wiadomo, że Lukkowie byli przeciwnikami Hetytów po tym, jak ci ostatni rozszerzyli swoje panowanie na terytoria na północ od Licji, kraje Arzawa . Mimo pozornego sukcesu podczas prowadzonych tam kampanii, nigdy nie są w stanie spacyfikować regionu i sprawować niczego poza nominalną zwierzchnością.

Z okresu Amarny i początków XIX E dynastii pojawia się w dokumentacji egipskiej i bliskowschodniej kolejny z przyszłych ludów morskich: Shardanie . Stela znaleziona w Tanis donosi, że Ramzes  II skonfrontował się z nimi w piątym roku swego panowania, kiedy przybyli na łodziach drogą morską i że byli wcześniej nieznani w Egipcie. Wciela niektórych z nich jako najemników do swojej armii i są u jego boku podczas bitwy o Qadesh . Dokumenty z Ugarit i Byblos wskazują, że inni Shardanes służyli w armiach tych królestw. Ci piraci i najemnicy byli zatem w stanie stworzyć „awangardę” z informacjami, które bez wątpienia zostaną zmobilizowane dla dobra ich bliźnich, którzy pozostali w kraju pochodzenia w czasie „inwazji”.

„Inwazje”

Ludy morskie prowadzą dwie fale szturmów na północny Egipt: pierwszą pod Merenptahem, a drugą pod Ramzesem  III  ; każda próba inwazji kończy się niepowodzeniem. Te dwie próby, oddalone od siebie o dwadzieścia lat, znajdują echa w dokumentacji Hattiego i Ugarita . Przyczyniają się one do upadku królestw Bliski Wschód od początku XII -tego  wieku, które jest szersze zjawisko, które nie ograniczają się do ataków ludów morza. Charakter i przyczyny tych wstrząsów są szeroko omawiane i odpowiedzi są dalekie od znalezienia, ponieważ dokumentacja jest tak trudna do interpretacji. Geneza ludów morza, charakter ich ruchów (najazdy, migracje?), przyczyny ich napadów i ich przyszłość po tych latach są bardzo słabo poznane, zwłaszcza że chyba nie ma prostej interpretacji.

Pierwszy atak w Egipcie i współczesna sytuacja na wybrzeżach Lewantu i Anatolii

Pierwsza fala ataków wydaje się występować w ostatnich latach XIII -go  wieku. Przynajmniej z tego okresu datuje się pojawienie się ludów morza jako zbiorowości, w inskrypcji od Mérenptaha do Karnaku  :

„Podły przywódca, zwyciężony z Libii, Meryre, syn Deda, pochodzi z krainy Tjehenou ze swoimi łucznikami […] Shardanes, Shekelesh, Aqwesh, Lukkas, Turesh, szkoląc elitę wojowników ze swojego kraju. […] Doszedł do zachodniej granicy (Egiptu) na wsi Perire. "

- Napis Mérenptaha w Karnaku.

Chodzi o kampanię wojskową, która miała miejsce w piątym roku jego panowania w regionie Delty Nilu , przeciwstawiając wojska egipskie jednemu z ich tradycyjnych przeciwników w tym regionie, Libijczykom dowodzonym przez ich przywódcę Meryre, ale tym razem ci ostatni są sprzymierzeni z ludy morza, gdzie znajdujemy Shardanes ( šrdn w hieroglifach ) i Lukkas ( rk ). Pojawiają się pozostałe trzy: szekelesze ( škrš ), Aqwesh ( aqywš ) Achajowie , odpowiadające źródłom hetyckim Ahhiyawa i Teresh ( twrš ). W każdym razie jest to konflikt obronny dla Egipcjan, zaatakowanych na ich zachodniej granicy. Według tekstu Karnaka sama walka trwała sześć godzin i była prawdziwą rzezią. Meryre został zmuszony do ucieczki, a jego oddziały zostały rozwiązane i ścigane przez egipski wóz, który ich zmasakrował. Ale libijski przywódca pozostał wolny, ponieważ zdobył kontrolę nad kilkoma fortecami na zachodzie, co zapewniło mu łatwy odwrót. Rejestracja daje łącznie 6000 chwytanie lub zabijanie, w tym 2400 wśród ludów morza, co sugeruje, że były one o 3/ 8 th wojsk zaangażowanych w walce. Ale głównym zagrożeniem dla Egipcjan są Libijczycy.

Wydaje się, że te zespoły są zagrożeniem większym dla regionów przybrzeżnych Anatolii i północnej Levant, w sferze Hetytów, nawet jeśli nigdy nie są wyraźnie wymienione w źródłach Hatti , wtedy rządzone przez Suppiluliuma  II i Ugarit , rządzone przez Ammourapi . Tabliczka z tego ostatniego miejsca wspomina zatem schwytanie pewnej Ibnadushu, ważnej postaci, przez Szekeleszów, „którzy mieszkają na swoich statkach” , którzy również są aktywni w tym regionie. Kampanie prowadzone przez królów hetyckich są również oznaką niestabilności regionów przybrzeżnych. Tudhaliya  IV , ojciec Suppiluliuma  II , prowadził kampanie przeciwko ziemi Lukka, zanim przejął kontrolę nad Alashiya ( Cypr ) zgodnie z tym, co słyszymy z tekstu o panowaniu jego syna. Wskazuje to, że Suppiluliuma musi z kolei prowadzić kampanie w Alashiya , a prawdopodobnie także w krajach Lukków. Podboje morskie, niezwykłe dla królów hetyckich, którzy na ogół pozostają ograniczeni do terytoriów kontynentalnych, zdają się przemawiać za poważnym zagrożeniem płynącym z morza, które dlatego jest bardzo kuszące, aby powiązać je z najazdami ludów morskich. Sytuacja wydaje się tym bardziej sprzyjać tego rodzaju atakom, ponieważ terytoria hetyckie wydają się cierpieć z powodu słabych zbiorów, najwyraźniej związanych z suszą, a zaopatrzenie centralnej Anatolii z południowych regionów jest trudne. Zwycięstwa pod Suppiluliuma, w połączeniu ze zwycięstwami Mérenptaha, umożliwiły jednak powstrzymanie ataków ludów morskich.

Drugi atak w Egipcie i zniszczenia na azjatyckim wybrzeżu

Dwadzieścia lat później ataki ludów morskich są bardziej naglące. Młody faraon Ramzes  III musi z kolei odepchnąć ich w ósmym roku swego panowania, między kampaniami przeciwko Libijczykom, którzy pozostali głównym zagrożeniem na północy jego królestwa. Opowieść o jego zwycięstwie została wpisana i zilustrowana na ścianach świątyni Medinet Habu , a dodatkowych informacji dostarcza papirus Harrisa napisany za Ramzesa  IV na cześć dokonań jego ojca Ramzesa  III . Napis świątynny wyjaśnia genezę konfliktu wydarzeniami zachodzącymi daleko poza granicami Egiptu:

„Obce kraje zawiązały spisek na swoich wyspach. Wszystkie kraje zostały natychmiast zniszczone i rozproszone w walce wręcz. Żaden kraj nie był w stanie stanąć przed ich ramionami (ludów morza), od czasów Hatti, Karkemish, Arzawa i Alashiya. Swój obóz założyli w wyjątkowym miejscu, krainie Amurru. […] Zestaw (tych ludów) obejmował Peleset, Tjeker, Shekelesh, Denyen i Weshesh. Wszystkie te kraje były zjednoczone, ich ręce (były) na krajach kręgu ziemi, ich serca były pewne i pewne: "Nasze projekty odniosą sukces!" ""

- Inskrypcja Ramzesa  III w Medinet Habu.

Szekeleszów znajdujemy zatem obok nowych ludów: Pelesetów ( pršt ), którzy są biblijnymi Filistynami , Denyanami ( dnjn ), Wesheshami ( wšš ) i Tjekerami ( ṯkr ). Jeśli podążymy za opisem Ramzesa  III , ten nowy atak jest koordynowany tak jak poprzedni, ale bez libijskiego dowództwa, ponieważ rozpoczyna się w Amurru (między dzisiejszą Syrią a Libanem ) po spustoszeniu północnych królestw. Tym razem odbywa się we wschodniej części Delty Nilu , przynajmniej do bitwy morskiej. Opisy przedstawiają wojowników w towarzystwie ich rodzin, co mogłoby przypuszczać, że są to migracje mające na celu osiedlenie się w regionie. Walki toczyły się na lądzie, ale także na łodziach w kanałach delty, atakujący przybywali częściowo drogą morską. Warunki starć są więc trudne, Egipcjanie angażują do boju łodzie i wiele oddziałów na ziemi, w tym wielu łuczników, którzy są przydatni do tego typu konfrontacji (rydwany i konie nie są zaangażowane ze względu na miejsce walki), ale ostatecznie główna konfrontacja byłaby rozgrywana w zwarciu. Jednak dokładna lokalizacja starć na lądzie jest dyskusyjna: albo miały miejsce w pobliżu bitwy morskiej, albo dalej na wschód na wybrzeżu Lewantu (zwłaszcza na północ od Megiddo ). W tym drugim przypadku główna część wojsk ludów morza dotarłaby zatem tylko na Bliski Wschód, gdzie zostaliby aresztowani, a nie do Egiptu.

Jeśli podążymy za wspomnianą proklamacją Ramzesa  III , atak ten nastąpi po (lub w trakcie) serii ofensyw narodów morskich prowadzących do upadku najpotężniejszych królestw położonych na północy: Hatti , Karkemish , Arzawa , Alashiya . Oddziały wyruszające na Egipt przegrupowałyby się również w Amurru , na obrzeżach sfery dominacji hetyckiej. Omawiano wiarygodność tej proklamacji, biorąc pod uwagę, że jest to tekst propagandowy, którego głównym celem jest podkreślenie zwycięstwa faraona i jego wojsk w obliczu straszliwych wrogów, którzy obalili wszystkie inne główne podmioty polityczne, z którymi walczyli. Ale tekst zgadza się dobrze ze wszystkimi zniszczenie obserwowane w kilku miejscach w Lewantu i Anatolii , która miała miejsce w latach 1180-1170 wokół, związany z upadkiem imperium Hetytów i większość jego syryjskich wasali, tylko pozostała Karkemisz. Na koniec od XII -tego  wieku. Niemniej jednak niemożliwe jest przypisanie zniszczenia kontynentalnego, jak w przypadku miast hetyckich w środkowej Anatolii, ludom morza, które nigdy nie są wymienione w tych regionach. Ataki ludów morza mają miejsce w kryzysie, który dotyka cały Bliski Wschód i są tylko jednym z jego przejawów. Powinniśmy zatem „jedynie” przypisać im zniszczenia na wybrzeżu, jakie miały miejsce w tym okresie, głównie na Cyprze i wybrzeżach Syrii ( Ougarit , Alalakh , Amurru ). Teksty Ugarita poprzedzające zniszczenie miasta są najbardziej pouczające w tych latach, nawet jeśli ich datowanie i kontekstualizowanie są często skomplikowane, w szczególności dlatego, że nigdy nie wspominają wyraźnie o grożących im adwersarzach. List od króla Ammourapi z Ugarit do króla Kushmeshusha z Alashiya , który być może nigdy nie został wysłany (chyba że była to kopia wysłanego listu), pokazuje pilność sytuacji:

— Mój ojcze, teraz przybyły wrogie statki. Spalili moje miasta, zrobili coś złego na wsi. Czy mój ojciec nie wie, że wszystkie [moje?] Oddziały […] są w Hatti i że wszystkie moje statki są w Licji? Jeszcze się do mnie nie zebrali i kraj jest tym samym pozostawiony sam sobie. Mój ojciec musi o tym wiedzieć. Teraz skierowało się przeciwko mnie siedem wrogich statków i zranili nas. Teraz, jeśli są jakieś inne wrogie statki, daj mi znać [w jakiś] sposób, który znam. "

- List RS 20,238, 12-36.

Wygląda więc na to, że król hetycki Suppiluliuma  II zmobilizował wojska swego wasala, w szczególności okręty, które są główną siłą Ugaritu, królestwa niezbyt potężnego militarnie, w starciach na kontynencie w Anatolii i na morzu w Licji , uprzywilejowany do konfrontacji, który niewątpliwie służy jako tylna baza dla ludów morza.Dzięki swojej pozycji król Alashii jest w stanie śledzić ruchy wrogich statków, które mogą plądrować u wybrzeży Syrii (po przejściu przez hetyckie siły morskie?), w których musimy rozpoznać ludy morza.Inne teksty wskazują na konflikty mające miejsce w regionie Taurus, po których niewątpliwie następują starcia w regionie Alalakh (na północ od Ugaritu), poprzedzające zniszczenie Ugaritu. Walki toczące się w Anatolii z udziałem króla hetyckiego i prawdopodobnie wicekróla Karkemisza nadzorującego bezpieczeństwo w Syrii nie są znane z tekstów z innych stron. Prawdopodobnie nie dotyczą ludy morza, ale inne aktywne populacje we wnętrzu: Gasgas i Phrygianie w centralnej Anatolii , który niewątpliwie zadawane coup de łaskę Hetytów, Aramaeans i Subrians w Syrii . Miejsca cypryjskie zostały zniszczone mniej więcej w tym samym czasie, prawdopodobnie również pod wpływem ciosów ludów morza.Dalej dalej na południe porty Byblos , Sydon i Tyr zostały niewątpliwie zaatakowane, ale szybko się odbudowały, a w Kanaanie nastąpiło z pewnością zniszczenie miejsca w tym okresie, ale ich przyczyny są dyskutowane, nic nie wskazuje z całą pewnością, że są one powiązane z atakami z zewnątrz, ponieważ możliwe są inne przyczyny (przypadkowe zniszczenia, konflikty wewnętrzne, rywalizacja między miastami kananejskimi). Ataki i niepokoje, które nastąpiły później, mogły jednak przyspieszyć upadek egipskich rządów nad południowym Lewantem, a być może nawet Nowego Królestwa , które opierało się częściowo na jego azjatyckich posiadłościach i bogactwie, które mu dostarczali.

Po szturmach: kwestia osadnictwa ludów morza

Sytuację regionów zdewastowanych przez ludy morza po wielkiej fali najazdów dokumentuje głównie archeologia, ale także niektóre teksty. Egipska relacja z około 1100 roku, Historia Unamona , opowiadająca o ekspedycji handlowej Unamona, członka administracji świątyni Amona w Karnaku , na wybrzeżach Lewantu w kierunku Byblos, gdzie przybywa on, by kupić drewno na świętą łódź boga. Po drodze zatrzymuje się w Dor, który jest następnie przetrzymywany przez jeden z ludów morza, Tjekerów (zwanych w tekście škl , aby można było ich również interpretować jako szekelesze). Następnie zostaje okradziony i poturbowany, ale wciąż dociera do Byblos, gdzie jest przetrzymywany przez długi czas, szczególnie ze względu na zagrożenie ze strony piratów Tjeker, którzy chcą go zabić i splądrować jego ładunek. Następnie nie udaje mu się w Alashiya, gdzie przetrwał dzięki ochronie lokalnej królowej, reszta historii nie została zachowana. Wydaje się, że wznowiono handel w tych regionach, wciąż zagrożonych aktami piractwa, ale miasta fenickie prosperują wraz z innymi osadami ludów morza.Inny tekst egipski, Onomasticon of Amenemope , podaje listę ludów z Palestyny , wśród których znajdują się Tjekers, z Filistynami i Shardanes którzy zostaliby zakwaterowani w tym regionie po konfrontacji przeciwko Ramzesa  III . Obecność Filistynów i ich portów ( Gaza , Aszdod , Askalon ) nawiązuje do epizodów ich walk z plemionami, a następnie z królami Izraela w Księdze Sędziów i Pierwszej Księdze Królów .

Te różne źródła pisane, a także źródła Asyryjczyków i autorów klasycznych, którzy przywołują ten region kilka wieków później, wskazują, że proces kohabitacji, a nawet mieszania, zachodzi między Kananejczykami, którzy osiedlili się w tym regionie od dawna. czas i ludy morza niedawno przybyły, co ma wpływ na znaczną modyfikację krajobrazu politycznego i kulturowego południowego Lewantu na początku epoki żelaza. Wykopaliska archeologiczne stanowisk w Palestynie dążyły zatem do zidentyfikowania terytoriów zajmowanych przez ludy morza, przede wszystkim Filistynów lokowanych właśnie dzięki źródłom biblijnym, ale także Tjekerów, których próbowaliśmy znaleźć w Tel Dor lub Shardanes w Powiedz Akko ( Akr ). Stwierdzono nawet bezpodstawnie, że Denyanie są przodkami plemienia Dana . Identyfikacja dokonywana jest w szczególności na podstawie ceramiki o inspiracji mykeńskiej (ale która może być również cypryjska), czasami określanej jako „filistyńska”, która wyraźnie różni się od tradycyjnych kultur lokalnych. Wynika to z dominującej teorii pochodzenia tych ludów z Morza Egejskiego (patrz niżej) oraz z faktu, że przybycie Filistynów jest jedynym znanym zjawiskiem, które można przedstawić w celu wyjaśnienia wyglądu tej ceramiki. Pozostaje jednak problematyczny, ponieważ dopasowanie kultury materialnej do grupy etnicznej nie jest systematyczne. Ponadto dyskutowana jest chronologia dyfuzji tej ceramiki: chociaż ogólnie uważa się, że dobrze pasuje ona do następstw drugiej „inwazji” ludów morza, inni twierdzą, że może to nastąpić później ( kiedyś w druga połowa XII th  wieku), co wskazywałoby, że Filistyni przybyli w regionie kilkadziesiąt lat po ataku odparty przez Ramzesa  III (zgodnie z propozycją D. Ussishkin). Na północ od Lewantu sytuacja jest inna, gdyż wydaje się, że ludy morza były tam mniej ważne, w każdym razie głównym zjawiskiem, które można tam zaobserwować, jest nieodparty wzrost miast fenickich, spadkobierców królestw. Epoka brązu.

Jeszcze dalej na północ, na wybrzeżu Syrii , ludy morza najwyraźniej nie przetrwały: grupa z nich, zidentyfikowana jako w Palestynie przez obecność ceramiki inspirowanej przez Mykeńczyków, osiedliła się na ruinach Ras Ibn Hani , pałacowym miejscu Ugarit lub Tell Tweini  (w) w tej samej sferze. Ale jego ślady giną później prawdopodobnie w wyniku gwałtownej fuzji z miejscowymi populacjami. Syria staje się w tym okresie ziemią zdominowaną przez królestwa aramejskie i neohetyckie. Inskrypcja w hieroglifach hetyckich znaleziona w świątyni w Aleppo wspomina o pewnym Taita „królu Palistyny  ”, którego być może należy zidentyfikować jako Filistyna, który założyłby królestwo w tym regionie, ale jest to bardzo niepewne. Dalej na wschód, na wyspie Cypr został głęboko wstrząśnięty wydarzeniami, które miały miejsce podczas XII th  wieku, ponieważ widział nadejście greckiego społeczeństwa, które staje się dominującą grupą etniczną jeden element więcej na rzecz związków między narodami morza i świata egejskiego.

Wreszcie często sugeruje się, że inne grupy migrowały dalej na zachód. Na podstawie bliskości nazw wysunięto zatem wniosek, że Szekelesze byli przodkami Sikulesów osiadłych na Sycylii , a Shardanie byli przodkami Sardynii i podobnie nadawaliby swoje imię Sardynii . W rzeczywistości propozycje te nie są oparte na solidnych dowodach (w szczególności na braku dowodów archeologicznych) i nie można ich uzasadnić. Nawet mniej nadawany jest idea, że Teresh byli przodkowie Tyrrhenians i Etrusków . W każdym razie wyłania się niejednorodny obraz ludów morza, których po bitwie z Ramzesem  III nie można już naprawdę uważać za zbiorowość .

W poszukiwaniu wyjaśnień

Skąd pochodzili ludzie morza?

Wśród ludów morskich cytowanych przez faraonów , tylko Lukkowie mają wyraźne pochodzenie geograficzne, Lycia , ponieważ są znani i znajdują się tam przed tym czasem z tekstów hetyckich. Dla innych wątpliwości pozostają i nie można wiedzieć na pewno, skąd pochodzą, a nawet czy byli spokrewnieni.

Nie przeszkadza to w składaniu wielu propozycji. Propozycja R. Drews', że wszystkie te narody pochodzą z regionów, do których odnoszą się ich nazwy (stąd Shekeleshs z Sycylii , z Shardanes z Sardynii , w Pelesets Palestyny, etc.) nie jest ogólnie przyjęte, ponieważ jest raczej uznać, że te byłyby regiony, w których później osiedlili się. Jedynym wyjątkiem od tej reguły byliby Aqwesh, których identyfikuje się jako Achajowie , przyjmując, że odpowiadają oni również Ahhiyawas , co w związku z tym odnosi się do rzekomego pochodzenia z Grecji kontynentalnej. Regiony pochodzenia różnych ludów były przedmiotem różnych propozycji, głównie ze względu na bliskość ich nazw do nazw innych ludów, znanych z tekstów z różnych okresów i pochodzenia, która jest zatem niewielka. Denyjczycy woleliby raczej pochodzić z Cylicji lub z regionu Kanaanu lub odpowiadaliby Homerykom, a zatem pochodziliby z Argolidy w Grecji  ; Tereshowie przybywają do Troady lub też Wesheshs ( Wilusa  ?); Shardanie mogli pochodzić z północnej Syrii.

Powszechne jest również poszukiwanie pochodzenia ludów morskich, a przynajmniej niektórych z nich, na wyspach świata egejskiego i przybrzeżnych regionach Azji Mniejszej. Napis z Medinet Habu zostało zinterpretowane jako pochodzące z wysp Morza Egejskiego , a Księga Amosa (autorem w wcześniej w pierwszej połowie VIII th  wieku, a więc prawie cztery wieki po fakcie) mówi, że Filistyni są od Caphtor / Keftiu, Kreta .

Uważa się, że populacje, które przybyły na Cypr w tym okresie były Grekami i że później doszło do „krzyżowania się” między nimi a rdzenną ludnością. Jeśli chodzi o tych, którzy udają się do Lewantu , istnieją przesłanki przemawiające za tym samym pochodzeniem geograficznym. Rzeczywiście, jak wspomniano, znajdujemy ceramikę przypominającą ceramikę z ostatnich faz cywilizacji mykeńskiej , niedawnej helladzkiej III C (HR III C), na terenach przybrzeżnych, a w szczególności na południu Lewantu, dla okresów po ruchach ludów morskich (i zaraz po zniszczeniu w Ras Ibn Hani ).

Niemniej jednak ta identyfikacja ceramiczna stwarza pewne problemy, między innymi dlatego, że formy przypominające te z HR III C występują w większej ilości na Cyprze, który jest zatem bardzo dobrym kandydatem na pochodzenie tego wpływu egejskiego w Lewancie, ponieważ tradycyjnie służy jako łącznik między dwoma regionami. Ponadto ten rodzaj ceramiki jest izolowany obok innych rodzajów o pewniejszym cypryjskim pochodzeniu lub inspiracji, a także tych związanych z lokalnym rozwojem lewantyńskim, podczas gdy nie znajdujemy żadnych innych wyznaczników elit cywilizacji mykeńskiej (pieczęcie, grobowce tholos). , ufortyfikowane osady) we wschodniej części Morza Śródziemnego. Kultura materialna południowego Lewantu w czasach instalacji Filistynów jest ponadto bardziej zróżnicowana, niż od dawna uważano: nie tylko typu mykeńskiego, ale także przedstawia profil cypryjski, kreteński, anatolijski, który mógłby być zwolennikiem ustanowienia grup o profilu „piratów”, połączenie ludzi z różnych środowisk.

Jaka była natura i przyczyny wysiedlenia ludów morza?

Narody morskie ruchy dawna utożsamiane z brutalnych najazdów następujących wzoru, który odbył się w przeszłości za „  inwazje barbarzyńców  ” w Europie w III th  wne. Ramzes  III przedstawia ich jako zjednoczoną grupę, spiskującą razem ze swoich wysp i bezlitośnie niszczącą każdą ziemię, do której mogą dotrzeć. W rzeczywistości ta wizja spójnej grupy nie wydaje się trzymać rzeczywistości: ludy morza mają różne pochodzenie, a ich ruchy wydają się być raczej niezorganizowane. Według T.Bryce'a miałyby się składać z band maruderów działających na ogół na własną rękę, ale potrafiących od czasu do czasu jednoczyć się dla lepiej zorganizowanych operacji, z hegemonią Libijczyków pod wodzą Merenptaha . Zaproponowano, aby w formacjach filistyńskich zakładających się w Kanaanie jakiś rodzaj pirackich band zrzeszających ludzi różnego pochodzenia, zjednoczonych i kierowanych przez charyzmatycznych przywódców, których tytuł, jak jest zapisany w Biblii, seren , może pochodzić od luwitów tarwanis , „pan”.

Ale niewykluczone, że przynajmniej część z nich również szukała nowej ojczyzny do osiedlenia się. Obecność kobiet i dzieci na egipskich płaskorzeźbach zdaje się przemawiać za taką interpretacją, co wydaje się być prawdziwe przynajmniej w przypadku Pelesetów / Filistynów . Jednak badania stanowisk archeologicznych w Palestynie w okresie ich zakładania zdają się wskazywać, że nie było ich tam wiele, ponieważ formowane przez nich jednostki polityczne były wówczas zamieszkane głównie przez Kananejczyków zdominowanych przez elity filistyńskie.

Pozostałoby wtedy spróbować znaleźć wyjaśnienie przyczyny ruchów ludów morza.Wśród czynników motywacyjnych ("  czynników przyciągania  "), potrzeba grabieży musiała odgrywać rolę. Teza R. Drewsa czyni ją nawet głównym czynnikiem. Według niego, ludy morza to grupy szabrowników, którzy przybyli tylko po to, by plądrować we wschodniej części Morza Śródziemnego, zanim wrócą do swoich krajów. Ich skuteczność miałaby wynikać z ich technik wojskowych, opartych na piechocie i użyciu broni, takiej jak oszczepy i długie miecze, co położyłoby kres systemowi militarnemu królestw Bliskiego Wschodu opartemu na czołgach.

Te  czynniki Push  niewątpliwie odegrała bardziej decydującą rolę. Rzeczywiście, pod koniec epoki brązu regiony Morza Egejskiego i Zachodniej Anatolii, z których ludy morza zdawały się przechodzić wielkie wstrząsy, które mogły mieć przyczyny klimatyczne ( sedymentologia wskazuje na przedłużające się susze przeplatane ulewnymi deszczami, skutkujące prawdopodobną utratą plonów zmętnienie morza zmniejszające połowy). Te wstrząsy, które prowadzą do ogólnego zniszczenia miejsc cywilizacji mykeńskiej i radykalnego jej zniknięcia w ciągu kilku dziesięcioleci, nie mają czego zazdrościć tym z centralnej Anatolii , Syrii i Lewantu . Trudno nie dostrzec związku między nimi, zwłaszcza jeśli ludy morza są z pierwszego i odgrywają rolę w drugim. Zaburzenia klimatyczne mogą być również przyczyną „inwazji doryckich  ” na Bałkanach , powodując z kolei, w wyniku „efektu domina”, fale migracyjne z terytoriów, do których przybywają, w tym ludów morskich (innym razem jest modelem „  najazdów barbarzyńców  ”). Ale nie wykazano realności zjawisk migracyjnych w świecie egejskim, ani zewnętrznego źródła upadku świata mykeńskiego (który wydaje się być bardziej zaniepokojony mutacjami wewnętrznymi), a poza tym pytaniem, czy te mutacje występują wcześniej lub po tym, jak napady ludów morskich są dalekie od zasiedlenia. Teksty hetyckie zdają się wskazywać na pogorszenie sytuacji w zachodniej Anatolii, której części pozostają niepodporządkowane władzy hetyckiej i poza jej zasięgiem, w szczególności te, w których działa Ahhiyawa .

Ludy morza i upadek późnej epoki brązu

Kwestie dotyczące ruchów ludów morskich nie mogą być oddzielone od pytań dotyczących „  upadku  ” cywilizacji z ostatniego brązu: cywilizacji Hetytów w środkowej Anatolii , różnych miast syryjskich, miast Grecji mykeńskiej , a także w mniej radykalny sposób Południe Lewantu, Górna Mezopotamia, potem Dolna Mezopotamia iw jeszcze mniejszym stopniu Egipt . „barbarzyńcy”, czyli ludy morza, odgrywają rolę w przedstawionych scenariuszach wyjaśniających, ale nie można ich uważać za jedyną przyczynę. Podobną rolę przypisuje się innym najeźdźcom, będącym swego rodzaju kontynentalnym odpowiednikiem ludów morza: Aramejczykom, którzy niedługo potem osiedlili się w Syrii i Mezopotamii, również powodując wiele zniszczeń. Nowi Frygijczycy, a także Gasgas od dawna działający w Anatolii, musieli odegrać rolę w upadku Hatti.

Argumentuje się jednak, że w tych przewrotach, które miały miejsce na przestrzeni kilku dziesięcioleci, prawdopodobnie odegrały inne siły, a „barbarzyńcy” jedynie dokończyli pracę podważania w pracy pod wpływem sił wewnętrznych w królestwach znajdujących się w kryzysie, podczas gdy oni sami są częściowo ofiarami tych niepokojów (przynajmniej w swoich regionach pochodzenia), które pobudzają ich ruchy: z powodu kryzysu narody morza również stają się jego konsekwencją. Po odrzuceniu nierealistycznych wyjaśnień, takich jak poważne trzęsienia ziemi, które osłabiły syryjskie miasta i Hatti , powszechnie zaawansowanym wyjaśnieniem jest susza, która spowodowała powtarzające się niedobory żywności w ostatnich latach hegemonii hetyckiej nad Anatolią i Syrią, a także w Grecji. . Jeśli zaobserwujemy wiele problemów z zaopatrzeniem w kraju hetyckim, nic nie wskazuje na to, że są one spowodowane suszą, ale mogły one mieć taki charakter, że zdestabilizowały polityczne i społeczne struktury tego królestwa i jego wasali. Najnowsze wyjaśnienia skierowane są w stronę kryzysu systemowego dotykającego różne systemy polityczne i gospodarcze późnej epoki brązu, na przykład rosnące napięcia społeczne w Syrii i Lewancie . Można zatem przedstawić cały zestaw przyczyn i niewątpliwie należy je łączyć, od problemów wewnętrznych w późnych królestwach brązu po ataki przybyszów, których znaczenia nie można rozpatrywać z odpowiedniej perspektywy. Każdy region przeszedł swój własny rozwój, który prowadzi do poszukiwania konkretnych wyjaśnień, nawet jeśli zbieg katastrof skłania również do poszukiwania bardziej globalnego wyjaśnienia.

Uwagi i referencje

  1. Grandet 2017 , s.  176.
  2. (w) Neil A. Silberman Seymour Gitin, Amichai Mazar i Ephraim Stern, "The Sea Peoples, wiktorianie i nas" w śródziemnomorskim Peoples in Transition: Essays in Honor of Trude Dotain , Israel Exploration Society,1998, s.  269.
  3. Emmanuel de Rougé , Zawiadomienie o niektórych tekstach hieroglificznych opublikowanych niedawno przez M. Greene'a , E. Thunota,1855, s.  14.
  4. (w) Robert Drews, „  Herodot 1.94, Susza ca. 1200 BC i pochodzeniu Etruscans  " , Historia: Zeitschrift fur Alte Geschichte Franz Steiner Verlag, n O  41,1992, s.  14–39.
  5. Aby zapoznać się ze wstępem do wkładu tych tekstów, zob. (w) T. Bryce , Letters of the Great Kings of the Ancient Near East: The Royal Correspondence of the Late Bronze Age , New York and London, Routledge ,2003.
  6. Bryce 2005 , s.  192-197, 212-214, 224-227, 290-293, 303-308.
  7. Bryce 2005 , s.  57-60
  8. J Freu M. Mazoyer , Hetyci i ich historii , tom.  3: Apogeum nowego imperium hetyckiego , Paryż, L'Harmattan , 2008, s.  102-118.
  9. (w) C. Pulak , „Wrak statku Uluburun i późna epoka brązu” , w J. Aruz, K. Benzel i JM Evans (red.), Beyond Babylon. Sztuka, handel i dyplomacja w drugim tysiącleciu pne (katalog wystawy), Nowy Jork, New Haven i Londyn, The Metropolitan Museum, Yale Universtity Press,2008, s.  289-310 i na kolejnych stronach znajdziesz przykłady przedmiotów znalezionych we wraku.
  10. O wymianie towarowej w tym okresie zob. m.in. krótkie syntezy: (en) M. Heltzer , „The Economy of Ugarit” , w WGE Watson i N. Wyatt (red.), Handbook of Ugaritic studies , Lejda, Brill,1999, s.  439-448 ; G. Galliano i Y. Calvet ( red. ), Królestwo Ugaritu: U początków alfabetu , Lyon, Somogy,2004, s.  116-134 ; (en) T. Bryce , Życie i społeczeństwo w świecie hetyckim , Oxford, Oxford University Press ,2004, s.  87-97.
  11. Bryce 2005 , s.  335.
  12. WL Moran , Listy El Amarna , Paryż, Éditions du Cerf , coll.  „Starożytna Literatura Bliskiego Wschodu”,1987, s.  206-207.
  13. Bryce 2009 , s.  424.
  14. Bryce 2005 , s.  54-55.
  15. Bryce 2009 , s.  633-634.
  16. Spalinger 2005 , s.  209.
  17. Freu 2006 , s.  222.
  18. Freu 2010 , s.  218.
  19. Liverani 2008 , s. .  68.
  20. podstawie C. Lalouette , L'empire des Ramses , Paryż,1995, s.  270.
  21. Bryce 2009 , s.  638-639.
  22. Bryce 2009 , s.  11.
  23. Bryce 2009 , s.  700.
  24. Bryce 2005 , s.  335-336.
  25. Spalinger 2005 , s.  235-238.
  26. Bryce 2005 , s.  321-323 - Freu 2010 , s.  120-126.
  27. Bryce 2005 , s.  329 i 332-333 - Freu 2010 , s.  199-209.
  28. Freu 2006 , s.  221-222 - Freu 2010 , s.  219.
  29. podstawie C. Lalouette , L'empire des Ramses , Paryż,1995, s.  309i Freu 2010 , s.  220-221.
  30. Bryce 2009 , s.  552-554.
  31. Bryce 2009 , s.  191.
  32. Bryce 2009 , s.  764.
  33. Bryce 2009 , s.  712.
  34. Bryce 2005 , s.  336 - Freu 2010 , s.  218.
  35. Spalinger 2005 , s.  249-256.
  36. Grabbe 2007 , s.  89-90.
  37. Liverani 2008 , s. .  67-68 i 70-73 - Freu 2010 , s.  218.
  38. S. Lackenbacher , Akkadian Texts of Ugarit , Paryż,2002, s.  193-194.
  39. Freu 2006 , s.  235-242.
  40. Freu 2006 , s.  243-246 - Freu 2010 , s.  254-261.
  41. V. Karageorghis, Starzy Cypryjczycy: między Wschodem a Zachodem , Paryż, 1990, s.  101-108 .
  42. Freu 2010 , s.  261.
  43. (w) Igor Kreimerman, „Typologia warstw destrukcji: późna epoka brązu, południowy Lewant jako studium przypadku” , w: Tim Cunningham i Jan Driessen, (red.) Crisis to Collapse: The Archeology of Social Breakdown , Louvain-la -Nowe wydawnictwo uniwersyteckie w Louvain,2017, s.  173–203 ; (en) Jeese Michael Millek, „Ludy morza, filistyni i niszczenie miast: krytyczne badanie warstw zniszczenia 'spowodowanych' przez 'ludy morza'” , w: Peter M. Fischer i Teresa Bürge (reż.), „ Sea Peoples „Up-to-Date: New Research on Transformations in the Eastern Mediterranean in the 13-XI Century pne , Wiedeń, Sonderdruck,2017, s.  113-140.
  44. (en) Aren M. Maeir , „Iron Age I Filistyni: Uwikłane tożsamości w okresie transformacji” , w: Assaf Yasur-Landau, Eric H. Cline i Yorke Rowan (red.), The Social Archeology of the Levant : Od prehistorii do współczesności , Cambridge, Cambridge University Press,2018, s.  312.
  45. P. Grandet , Faraonowie Nowego Królestwa: Myśl strategiczna (1550-1069 p.n.e.) , Paryż,2008, s.  260-262. Zob. także Liverani 2008 , s. .  71.
  46. Wen-Amon dla Anglosasów.
  47. Aby zapoznać się z tłumaczeniem opowiadania, zob. w szczególności C. Lalouette , Święte teksty i świeckie teksty starożytnego Egiptu: t. 2 mity, opowieści i poezja , Paryż,1987, s.  240-248.
  48. Freu 2010 , s.  261-262.
  49. Grabbe 2007 , s.  90.
  50. Grabbe 2007 , s.  90-92.
  51. Liverani 2008 , s. .  69 - Gilboa 2005 , s.  47-52 za ​​ostatnią aktualizację i odniesienia do archeologii ludów morskich na południu Lewantu.
  52. Freu 2006 , s.  219-220 i 246-247.
  53. Jest to oparte na zapisach Tell Tayinat, stolicy królestwa (w) JD Hawkins , „  Cylicja, Amuq i Aleppo: Nowe światło w ciemnym wieku  ” , Archeologia Bliskiego Wschodu , tom.  72, n o  4,2009, s.  64–173.
  54. Bryce 2009 , s.  634 i 638-639.
  55. Grandet 2017 , s.  186.
  56. Freu 2010 , s.  219.
  57. Bryce 2005 , s.  338 - Grabbe 2007 , s.  89.
  58. Księga Amosa, rozdział 9, werset 7 .
  59. Gilboa 2005 , s.  53-62.
  60. R. Treuil , P. Darcque , J.-C. Poursat i G. Touchais , The Aegean Civilizations of the Neolithic and the Bronze Age , Paryż,2008, s.  369-372.
  61. Bryce 2005 , s.  339-340.
  62. Freu 2010 , s.  220.
  63. Grabbe 2007 , s.  92-93.
  64. (w) R. Drews , Koniec epoki brązu: zmiany w wojnie i katastrofie ca. 200 pne , Princeton,1993, s.  97-209. Zobacz recenzje we Freu 2010 , s.  222-223.
  65. J. Faucounau, Ludy morza i ich historia , L'Harmattan, Paryż, 2003.
  66. R. Treuil , P. Darcque , J.-C. Poursat i G. Touchais , The Aegean Civilizations of the Neolithic and the Bronze Age , Paryż,2008, s.  377-380 na dyskusję na temat „inwazji” w świecie Morza Egejskiego.
  67. Bryce 2005 , s.  309-310 i 338-339.
  68. Freu 2010 , s.  254-259.
  69. Bryce 2005 , s.  340-344 — Liverani 2008 , s.  64-68.

Bibliografia

Powiązane artykuły