Wojna Kongo-Wara lub Kongo-Wara zwana także „ wojną o rękojeść motyki ” lub „ wojną Gbayas ” była antykolonialną rewoltą wiejską, która powstała na byłych terytoriach kolonialnych francuskiej Afryki Równikowej i francuskiego Kamerunu. , między 1928 a 1932 (lub 1933, jeśli weźmiemy pod uwagę faktyczne zakończenie wszystkich powstańczych demonstracji). Spowodowane to było przedwczesną rekrutacją i obfitą eksploatacją miejscowej ludności w celu budowy linii kolejowych i wydobycia lateksu. Większość konfliktów miała miejsce na obszarze geograficznym, który dziś stanowi część terytoriumRepublika Środkowoafrykańska .
Barka Ngainoumbey, znana jako Karnou (lub Karinou), „ta, która może zmienić świat”, była religijnym przewodnikiem, szamanem i tradycyjnym lekarzem Gbaya , pochodzącym z obszaru dorzecza rzeki Sangha . W 1924 roku zaczął opowiadać się za pokojowym oporem wobec francuskich kolonizatorów z powodu mobilizacji i wyzysku, często nieludzkich, miejscowej ludności przy budowie kolei Kongo-Ocean, a wydobywanie lateksu zajęło również stanowisko przeciwko Europejczykom i Peulsom, którzy administrował w imieniu Francji niektórymi częściami terytorium Gbaya, położonego we francuskim Kamerunie. Pokojowe obalenie Francuzów i Fulani miało wynikać z zastosowania miejscowej tradycyjnej medycyny, symbolizowanej przez mały haczykowaty kij, który przypominał miniaturową rękojeść motyki (Kongo wara) i został rozdany przez Karnou swoim uczniom.
Wokół Karnou pojawił się ruch, który skłonił go do zaprzestania pracy dla białych. Następnie ustanowił ceremonię kongo-wara, która miała uczyć wojowników, jak przekształcać białych w goryle i pozwolić im stać się niezwyciężonymi w obliczu kul (przed 1925 r .). Sprzeciwiał się także kolonizacji, najpierw opowiadając się za biernym oporem i obywatelskim nieposłuszeństwem , a następnie prowokując bojkot towarów europejskich i solidarność między czarną ludnością. Ruch ten, zapoczątkowany w Nahing, rodzinnej wiosce Karnou, przeszedł niezauważony przez administrację francuską, która miała ograniczoną obecność w regionie, aż do 1927 roku, kiedy to wielu zwolenników tego ruchu zaczęło chwytać za broń. W tym czasie ruch liczył ponad 350 000 członków, w tym około 60 000 wojowników. Ta jedność była naprawdę bezprecedensowa w rzekomo podzielonym regionie pod względem organizacji społecznej i politycznej.
Konflikt zbrojny wybuchł w połowie 1928 roku, w trakcie bójki między zwolennikami Karnou i grupy Fulani pasterzy między miastami Baboua i Bouar, która nastąpiła podobnych ataków na karawany Hausa kupców pobliżu Gankombon. I na francuski rolny agent, eskortowany przez policję w wiosce Nahing. Przesłanie Karnou szybko się rozprzestrzeniło dzięki sile jego zaangażowania. Wiele odległych grup Gbaya wysłało emisariuszy do Karnou, aby zapytali o jego metody. Przemoc szybko dotarła do francuskich kupców, wszelkich struktur wywodzących się z państwa francuskiego, a także do lokalnych wodzów i żołnierzy pracujących dla państwa francuskiego. Miasto Bouar zostało zajęte i spalone przez zwolenników Karnou. Prowadzone przez nich powstanie trwało kilka miesięcy mimo skromnego wyposażenia.
Pod koniec 1928 r. Rozpoczęto francuski kontratak z dodatkowymi oddziałami. W jego wyniku zginął Karnou, 11 grudnia 1928, zabity przez francuski patrol wojskowy. Bunt nadal jednak rozprzestrzeniał się w różny sposób w dorzeczu Sanghi, włączając tu i ówdzie grupy sąsiedniego Kamerunu i subregionu Ubangi, a mianowicie doliny Mbéré i Vina we francuskim Kamerunie, wokół miast Baibokoum. i Moïssala w południowym Czadzie, wokół miast Yaloke, Bambio, Ndélé i Boda w prefekturach Mambéré-Kadéï i Lobaye, w regionach Oubangui-Chari oraz wokół miasta Berandjoko we francuskim Kongu.
W celu zredukowania „buntu”, wojska francuskie wysłano do więzienia zwolenników tego ruchu, a następnie wysłano na obszary leśne wolne od buntu w celu przesiedlenia rdzennej ludności. Władze francuskie próbowały też przymusowo zwerbować dużą lokalną ludność, aby walczyć z przeciwnikami swojej opozycji. Te próby w dużej mierze zawiodły. Unikała tego większość grup społecznych, w tym Ngandos, z których wielu opuściło swoje wioski, aby osiedlić się w sercu lasu przez cały czas trwania konfliktu, jak to zaobserwowano podczas okresów pracy przymusowej. Ostatni etap konfliktu, zwany „wojną jaskiniową”, miał miejsce w 1931 roku.
Kierując się przesłanką swojej niewrażliwości, zwolennicy Kongo-Wary walczyli z europejskimi żołnierzami, uzbrojeni w świętą rękojeść motyki. Ten mistycyzm, utrwalony przez Karnou, zachęcał mieszkańców wioski pozbawionych sprzętu wojskowego do walki odważnie, aczkolwiek lekkomyślnie. Szczególnie sugestywnym przykładem tego typu zachowań jest zachowana historia mężczyzny tańczącego przed francuskim dowódcą, grożącego mu włócznią i śpiewającego: „Strzelaj, gorylu, twój pistolet strzela tylko wodą!”. "
Chociaż początkowo była odpowiedzią na okrucieństwa popełnione przez koncesjonowane firmy z terytorium ograniczonego do Ubangui-Chari, bunt szybko rozprzestrzenił się na wschodni Kamerun i południowy Czad, które nigdy nie były kontrolowane przez takie firmy. Spośród grup Gbaya mieszkający we wschodnim Kamerunie i na zachód od Oubang-Chari, którzy nawiązali przyjazne stosunki z sąsiadami Fulani i byłymi niemieckimi i / lub francuskimi kolonizatorami, dołączyli do administracji francuskiej, sprzeciwiając się de facto zwolennikom powstania. Decyzja ta wynikałaby z bliskich stosunków dyplomatycznych, jakie utrzymywali z kolonizatorami, co pozwoliło im osiągnąć oficjalną rangę wodzów. Możemy przytoczyć następujące przykłady, w Kamerunie, wodzów Gbayas z wiosek Alim i Gbangen, odpowiednio w dolinach Mbéré i Pangara, wodza Gbaya w wiosce Lokoti i wodza Mbum w wiosce Mboula, obaj w Sub-prefektura Meiganga. Wodzowie Gbaya z wiosek Abba i Gaza w Oubangui-Chari również udzielili wsparcia administracji francuskiej.
Duża część tego wzrostu aktywizmu przeciwko Francji była przede wszystkim serią izolowanych reakcji na masowe represje Francji, naznaczonych bardzo odległymi relacjami z ruchem Karnou, w najlepszym razie nominalnym i oportunistycznym.
Wojna Kongo-Wara zakończyła się w 1931 roku i stała się największym powstaniem zbrojnym we francuskim Kamerunie, francuskiej Afryce Równikowej. Doprowadziło to w szczególności do uwięzienia i egzekucji przywódców tego ruchu emancypacyjnego, mimo że Bissi i Yandjere, dwaj porucznicy Karnou, zostali schwytani dopiero w 1935 r. Duża ludność tubylcza została przymusowo wysiedlona do określonych wiosek, w których mogła łatwiejsze w zarządzaniu. Dwie z tych wiosek to Ngoundi i Ndélé z prefektury Sangha-Mbaéré.
W 1933 r., W celu przejęcia kontroli nad regionem, administracja francuska podzieliła departament Kadei-Sangha, z którego ukształtowała się rebelia, na departamenty Haute-Sangha i N'Goko-Sangha. W następnym roku oba wydziały zostały ponownie połączone. W odpowiedzi na powstanie władze francuskie postanowiły nie przedłużać dzierżaw koncesjonowanym firmom. Jednak interesy europejskich przedsiębiorstw, w tym plantacji, były nadal promowane w regionie.
Ogłoszenie tego powstania w Europie zwróciło uwagę opinii publicznej na warunki życia robotników w Afryce Środkowej. Doprowadziło to do krytyki francuskiej dominacji w Afryce, przez komunistów i inne ugrupowania, do tego stopnia, że podsyciło przekonanie, że francuscy komuniści sprzyjaliby pojawieniu się tego ruchu powstańczego. Bez powodzenia w odzyskaniu niepodległości ludów terytorium Oubangui-Chari, w obliczu francuskiej administracji kolonialnej, bunt Kongo-Wara przyniósł poprawę nieprzyzwoitych warunków pracy, które przyczyniły się do powstania rdzennej ludności , naznaczony egoistycznym pragnieniem francuskiej administracji ograniczenia form ucisku, które przyniosły jej negatywną prasę.
W latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku awangardowy nacjonalista środkowoafrykański, a następnie pierwszy premier Terytorium Autonomicznego, Barthélemy Boganda, porównał się do Karnou i zmobilizował do celów politycznych i jak najszerszych, nacjonalistycznych nastrojów i zdolności mieszkańców Afryki Środkowej do akt. Boganda zginęła w regionie Lobaye, w rzekomo przypadkowej katastrofie samolotu, w pobliżu miejsca, w którym Karnou widział boski znak w postaci spadającej gwiazdy.
Historia tego powstania jest nadal przekazywana w Republice Środkowoafrykańskiej, zwłaszcza w formie tradycyjnych opowieści lub pieśni Gbayas. Zachowuje wszelkie znaczenie, w świetle wyjaśnień zawartych w proroctwach Karnou, dotyczących radykalnych zmian, jakie przeszli Afrykanie w okresie kolonializmu, takich jak nowe zakony religijne, polityczno-ekonomiczne i chrześcijańskie.