Teologia (w starożytnego greckiego θεολογία, dosłownie „racjonalny dyskurs na boskość lub boskiego The Θεός [ Theos ]”) jest zbiorem pól dyscyplinarnych, które wpływają na ten czy inny sposób, idea Boga lub boskości. Ich wyznając podejście odróżnia je od agnostyka podejścia z nauk o religii .
Na Zachodzie pojęcie to najpierw sformułował Platon , następnie Arystoteles i rozwinął głównie teologię chrześcijańską .
Pierwszym, który użył tego terminu jest Platon, który w Republice (II, 379 a - 383 c) wkłada w usta Sokratesa słowo θεολογ connectionα w związku z mitologią , na oznaczenie „ nauki o boskości ” lub prawdziwej dyskurs o bogach:
Platon rozumie przez teologię filozoficzne oczyszczenie mitologicznego przedstawienia bogów, a więc wyjście poza bajki mitologiczne. Tylko pod tym warunkiem poeci mogliby znaleźć miejsce w proponowanym przez siebie idealnym mieście, ponieważ w żadnym wypadku nie może ono opierać się na kłamstwach, które umniejszają w umysłach ludu boską doskonałość.
Jak zauważa Hannah Arendt , teologia ta nie odnosi się zatem ani do żywego boga, ani do boga filozofów, ani do pogańskiego bóstwa, lecz jest ściśle politycznym instrumentem, za pomocą którego można założyć miasto i narzucić standardy postępowania. tłumy: „teologia uczy, jak egzekwować te normy, nawet w przypadkach, w których ludzka sprawiedliwość wydaje się przestarzała, na przykład w przypadku przestępstw, które pozostają bezkarne, jak również tych, za które kara śmierci byłaby nadal niewystarczająca” .
Przed Platonem pierwszym, który napisał O naturze i bogach, jest Ferecydes , refleksja, którą przekazuje Pitagorasowi . Po Platonie Apulejusz w swoim Traktacie o Bogu Sokratesa omówi demony, istoty znajdujące się pomiędzy bogami a ludźmi .
Termin ten został przyjęty przez Arystotelesa ( Metafizyka , księga A (I), 3,983.b.29 i księga B (III), 4,1000.a.9-30) w celu odróżnienia filozofów od teologów (lub " teologów” według przekładu Julesa Barthélemy-Saint-Hilaire'a , w przeciwieństwie do teologii przedstawionej w księdze E (VI), 1, 1025.b.16-23, która opowiada w formie poetyckiej o mitologii . Filozofowie, przeciwnie, są zwolennikami racjonalnego poszukiwania zasad rzeczy.
Arystoteles wydaje się jednak wprowadzać hipotezę, że pierwsi teologowie i pierwsi filozofowie mieli wspólną myśl, pierwsi nazywali „bogami”, a drugi nazywali „zasadami”. Ta hipoteza, że poeci , jak Homer i Hezjod byli myśliciele jak filozofów Anaksymander , Parmenidesa i Heraklita , zanim radykalnego oddzielenia filozofii i poezji ustanowionego przez Platona i samego Arystotelesa, został opracowany w XX th century przez Martina Heideggera i Cornelius Castoriadis .
Podziały metafizykiJednak w innym fragmencie swojej pracy ( Metafizyka , księga E (VI), 1, 1026a) Arystoteles wyróżnia w filozofii „teoretycznej” trzy części: matematykę (znajomość abstrakcyjnych substancji materii), fizykę (wiedza o substancjach zanurzonych w materii). ) i teologia (wiedza o substancjach oddzielonych od materii).
Istnienia substancji odseparowanych od materii, które położyłyby podwaliny teologii w obrębie metafizyki arystotelesowskiej, nie dowodzi wyraźnie Arystoteles, pozostawiając tę kwestię otwartą.
Tomasz z Akwinu twierdzi, że widział „dziesięć ksiąg Arystotelesa” na temat oddzielnych substancji, które w ten sposób dostarczyłyby słynnej teologii Arystotelesa, według niego jeszcze nie przetłumaczonej [na łacinę], ale ostatecznie będzie musiał zadowolić się księgą XII księgi Metafizyka , która przywołuje problem bez jego rozwiązywania.
Problem ontoteologiiArystoteles przeciwstawia więc teologię filozoficzną, racjonalne badanie substancji boskich, poetyckiej , irracjonalnej teogonii złożonej z bajek. Teologia jest jedną z trzech części teoretycznych metafizyki , nazywaną też „filozofią pierwszą” ( Metafizyka , A, 2) lub „nauką o bycie jako bycie” ( Metafizyka , Γ, 1).
Teologia komunikuje się więc z ontologią , ponieważ teoretycznie bada rzeczywistości najwyższe, rzeczywistości boskie, w działaniu i nie zmieszane z materią. Ten projekt, pozostawiony w stanie szkicu, będzie punktem wyjścia dla większej części debat filozoficznych po śmierci Arystotelesa; z peripateticians , że neoplatończycy , to muzułmanin , żydowscy i chrześcijańscy filozofowie , będzie starał się znaleźć i uzasadnić istnienie teologii, który stanie się - wbrew jego statusie w Arystoteles pochodzenia naturalnego i nie monoteistyczna ale pluralistyczne - zainspirowany święte teksty i poparte filozoficznie ideą Pierwszej zasady wszechrzeczy. Przechodzimy od hellenizmu do monoteizmu żydowskiego , chrześcijańskiego i islamskiego .
Heidegger będzie wyglądać znów na problem, po czterech wiekach zaniedbania arystotelizmu lub prawie (z XVI TH do XIX th century zestawie), i sprawiają, że założenie Ontotheology . Według niego, od Arystotelesa zaczyna się historia metafizyki (która kończy się na Nietzschego w nihilizmie ), która niezmiennie sprawia, że Byt i Bóg są zbieżne (pierwsza zasada), mimo różnorodności autorów i myśli.
Jeśli łacińscy filozofowie niewiele mówią o teologii, sławny pozostaje fragment z Varro – prawdopodobnie podejmujący trójpodział, o którym mówiła wcześniej szkoła stoicka – rozróżnia on teologię mityczną, teologię fizyczną i teologię polityczną. Ten fragment został podjęty przez pisarzy chrześcijańskich, aby uzasadnić ich własne podejście lub jako Augustyn z Hippony, który, podejmując ten podział, odrzuca dwa, aby zachować tylko teologię fizyczną jako interpretację prawdziwego Boga.
Użycie tego terminu w filozofii klasycznej w pierwszych wiekach budziło podejrzenia ze strony autorów chrześcijańskich . Terminy „teologia” i „teologowie” pozostają związane z mitologią pogańską. Jednak Klemens Aleksandryjski rozróżnia „teologię Słowa Wiecznego” i „mitologię Dionizosa”. Stopniowo termin ten jest używany tylko w odniesieniu do nowej religii. Jednak jego dokładne znaczenie nie zawsze jest takie samo: słowo „teologia” może zatem oznaczać Pismo Święte lub wyznanie wiary chrześcijańskiej . Dla innych teologów teologia była dyskursem o boskości w ogóle, nawet o jedynej boskości Chrystusa . Przed okresem scholastycznym autorzy zachodni stosują ten termin stosunkowo rzadko , preferując wyrażenia ze słowem sacer , takie jak doctrina sacra , sacra pagina czy sacra eruditio . Jednak teologowie łacińscy zaczęli go szeroko używać w swoich pismach, a słowo „teologia” nabrało wówczas znaczenia, które zachowało, jako systematycznego studiowania doktryny chrześcijańskiej.
Od XVI th century, słowo „teologia” staje się bardziej ogólne. Istotnie, używa się go w wyrażeniu „teologia naturalna”, które oznacza poznanie Boga w sposób uważany za „naturalny”. W związku z tym stosuje się go również dla religii innych niż chrześcijaństwo , w szczególności w perspektywie porównawczego badania religii. Teologia następnie wyznacza obraz Boga i boskości w różnych religiach, a także ich doktryny.
Chrześcijaństwo jest prawdopodobnie religią, która najbardziej zajęła się pojęciem teologii. Niektóre z jej nurtów rozwinęły w ten sposób zestaw dogmatów i doktryn, które wywołały długie kontrowersje.
Znaczenie teologii w chrześcijaństwie można częściowo wytłumaczyć ekspansywną naturą, jaką ta religia miała już w momencie narodzin. Musiawszy przeciwstawić się filozofom imperium, musiała znaleźć bardzo wczesne sposoby, by dać się usłyszeć w świecie grecko-rzymskim, używając jego terminów, odzyskując swoje kategorie. W rezultacie dość szybko w cesarstwie pojawił się chrześcijański neoplatonizm , a także formy zmodyfikowanego arystotelizmu . Do tego czynnika, który można by powiedzieć o dobrowolnej inkulturacji , dodaje się wpływ w zamian podłoża grecko-rzymskiego na rodzącą się doktrynę chrześcijańską. Było to szczególnie otwarte na tego rodzaju możliwości, między innymi ze względu na pisanie ewangelii po grecku i szczególnie spekulacyjny charakter ewangelii według Jana . W ten sposób na utożsamienie bytu i logosu w filozofii greckiej odpowiada w Ewangelii św. Jana utożsamienie Boga z logosem („Na początku było Słowo [logos], a Bogiem było Słowo” Jn, 1, 1).
Jak wszystkie ruchy religijne, chrześcijaństwo na przestrzeni swojej historii napotkało więcej niż jeden ruch myślowy, który zintegrowało, odrzuciło i które wpłynęło. Oprócz obecnych różnic wyznaniowych i związanych z nimi teologii, to, co tradycyjnie określa się jako „ wielkie herezje ”, takie jak gnostycyzm , było często syntezą wcześniej istniejących koncepcji filozoficznych i chrześcijaństwa. Tak więc w tej historii spotkań myśli i chrześcijaństwa bliżej nam dostrzeżemy pierwotne znaczenie tego ostatniego w filozofii Kierkegaarda , która sytuuje się na pograniczu teologii, etyki , filozofii , tym samym świadcząc o plastyczność tego pojęcia w kulturze chrześcijańskiej.
Czy teologia wymaga relacji opartej na wierze, relacji egzystencjalnej ze swoim przedmiotem? To już jest pytanie teologiczne, na które nie ma prostej odpowiedzi. Tak jak według Lutra wiara usprawiedliwiająca różni się od fides historyka , tak istnieje habitus teologiczny, który nie dowodzi usprawiedliwienia i uświęcenia teologa ani jego powołania. Nikt nie może obiektywnie ustalić istnienia tej relacji opartej na wierze, chyba że pomylimy wyznanie wiary z jego rzeczywistością. Ponadto w Europie teologia jest również dyscypliną uniwersytecką, wykładaną na wydziałach lub instytutach bez osobistego przywiązania studentów do żądanych treści studiowanych.
Historycznie kwestia relacji między wiarą a teologią była od dawna ustrukturyzowana przez powiedzenie Ewagriusza Ponta : „Jeśli jesteś teologiem , naprawdę będziesz się modlić, a jeśli naprawdę się modlisz, jesteś teologiem”. Aż do rozwodu między teologią i mistyką , który historycy prześledzenie XVII th century , dyskurs teologiczny płynęły z doświadczenia duchowego, przystąpił. W średniowieczu obok teologii spekulatywnej zakorzenionej w filozofii tomistycznej kwitła, zwłaszcza w klasztorach, inna teologia, oparta na autorytecie Biblii i Ojców Kościoła, oparta na doświadczeniu. W tej teologii monastycznej wiedza jest transkrypcją doświadczenia wiary. Teologia wyrasta z doświadczenia duchowego iw zamian ma je promować.
Abelard jest źródłem rozróżnienia między dyskursem teologicznym a religijnym; między racjonalnymi pismami opisującymi Boga i Jego interakcje z ludźmi a wypowiedziami religijnymi, takimi jak modlitwy, obrzędy ...
To Boecjusz przekazał światu łacińskiemu definicję Arystotelesa, który rozróżniał „mity teologii i najwyższą naukę filozoficzną”, naukę boską „(épistémè theologikè, Métaphysique L.)”. Boecjusz proponuje podział nauk: „ Filozofia spekulatywna dzieli się na trzy części. Fizyka, […]. Matematyka […]. Wreszcie teologiczna (teologica) zajmuje się tym, co nieruchome, abstrakcyjne i dające się oddzielić [od materii] ”.
„Teolog jest tym, który wierzy w Boga na tyle, by uczynić swoją ludzką kwestię w tym, co najbardziej radykalne”.
W przeciwieństwie do teologii pozytywnej, a nawet teologii katafatycznej, teologią negatywną lub apofatyczną nazywamy teologię , która nigdy pozytywnie nie definiuje Boga, a jedynie przypisuje mu cechy negatywne (przykład nie powiemy o Bogu, że jest wieczny, ale nie śmiertelny: „O nieśmiertelny Boże zmiłuj się nad nami ").
Ten rodzaj dyskursu teologicznego opiera się na tezie, że język ludzi nie jest wystarczający, by traktować boskie atrybuty z całą ich godnością. Byłoby to podwójną dewaluacją Boga: sąd złożony z podmiotu i orzeczenia , uczynienie Boga podmiotem naszego sądu oznacza jego zobiektywizowanie, a dołączenie do niego orzeczenia oznacza przypisanie mu właściwości, które zgodnie z prawem mogłyby być przypisane do innych obiektów. To posługiwanie się mitem, który jest „formacją kompromisu” między boskością a człowiekiem. Ale mit mówi o tym bardzo źle: degradując niewidzialne w widzialne, stąd demitologizacja ( Rudolf Bultmann ).
Przekraczając granice ludzkiej myśli i języka, natura Boga byłaby naprawdę niewypowiedziana. Dlatego możemy niestrudzenie stwierdzać, czym nie jest, nigdy czym jest naprawdę.
Radykalizacja teologii negatywnej mogłaby polegać na przyjęciu tezy Wittgensteina za punkt wyjścia do pracy teologicznej : „O czym nie możemy mówić, musimy milczeć” ( Tractatus Logico-philosophicus , 7).
Teologia naturalna, czyli teodycea , określa dyscyplinę filozoficzną, która zajmuje się naturą Boga i jego atrybutami znanymi tylko rozumowi, bez odwoływania się do Objawienia.
Dąży do zidentyfikowania w sposób rozsądny i dedukcyjny właściwości Boga. Na przykład Augustyn opiera swoją teologię na filozofii Platona , a Tomasz z Akwinu rozszerza Metafizyka z Arystotelesa .
Możemy mówić o teologii naturalnej dla pewnych systemów filozoficznych, takich jak te Kartezjusza czy Leibniza ; te opracowują w szczególności dowody na istnienie Boga , takie jak argument ontologiczny , i starają się wykazać boskie atrybuty: wieczność, doskonałość, dobroć, wszechmoc...
Ale to podejście filozoficzne bywa krytykowane: krytykowane jest w szczególności za jego chłód i możliwy brak odwoływania się do wiary, jak Pascal , który w Pamiątce przywołuje „Boga Abrahama, Boga Izaaka, Boga Jakuba, a nie Boga”. filozofowie i uczeni”. Co więcej, jeśli rozum może zbliżyć niektórych filozofów do religii, to równie dobrze może ich od niej wyobcować i wspierać ateizm lub agnostycyzm.
Teologia judaizmu jest apofatyczna . Bóg tylko częściowo objawia się w epizodzie Płonącego krzewu (Wj 3,13-14) wypowiadając swoje niewysłowione Imię: JHWH : „ Jestem kim jestem . „On jest zarówno Unikalny, jak i Niepoznawalny:” Do kogo mnie porównasz , żebym wyglądała jak on? mówi Święty (Iz 40,25)”. Niemożliwość podobieństwa, a zatem porównania, jest pojęciem podjętym w szczególności przez Majmonidesa , który pisze „że Bóg nie jest ciałem, że nie ma żadnego podobieństwa między Nim a jego stworzeniami” i„ że jego istnienie nie przypomina ich ”, tak że„ jego istnienie i istnienie tego, co jest poza nim, są nazywane „istnieniem” tylko przez ujednoznacznienie ”.
Temat boskiej transcendencji , leżący u podstaw tej negatywnej teologii , leży u podstaw całej filozofii żydowskiej , od Mojżesza Mendelssohna do Hermanna Cohena czy Leo Straussa , między innymi.
Dlatego do Boga można zbliżyć się jedynie poprzez studiowanie Tory i jej komentarzy oraz praktykowanie przykazań ( micwot ). Z drugiej strony nie-Żydzi ( goyim ) mogą również zbliżyć się do Boga poprzez respektowanie siedmiu praw Noahidów .
Zobacz Islam i Kategoria: Obecny muzułmanin .
Teologia muzułmańska opiera się na objawieniu przez Mahometa za pośrednictwem Koranu istnienia Stwórcy, Allaha, jedynego, wszechwiedzącego i wszechmocnego . Nakłada to zatem wiele ograniczeń interpretacyjnych, ponieważ nigdy wyciągnięte wnioski filozoficzne nie mogą podważyć Koranu .
Kilka szkół teologicznych powstało z kilku zderzających się systemów myślowych:
Kalâm służy do tworzenia praw ( fiqh ).
Z drugiej strony, inne gałęzie islamu, z których każda posiada własną doktrynę, mnożą teologie islamskie.
Termin ten jest czasem używany w odniesieniu do rodzaju teologii filozoficznej, która próbuje udowodnić poprzez rozumowanie nieistnienia lub nieprzypisania pewnych cech Bogu lub Bogom. Chociaż myśliciele materialistyczni lub ateistyczni wolą po prostu odejść od metafizyki, niektórzy myśliciele, tacy jak Epikur , praktykują teologię „ateologiczną” (zwaną również „minimalistyczną”). W przypadku Epikura filozof ten spróbuje wykazać niemożliwość opatrznościowości greckich bogów poprzez logiczne rozumowanie .